محیط زیست، از مدیریت منابع تا مدیریت منافع

گروه تأسیسات: محیط زیست شاخه ای است که بخش های مختلف علوم را در برمی گیرد. از جامعه شناسی گرفته تا مهندسی و از پزشکی گرفته تا سیاست می توانند داشته ها و دانسته های خود را در حیطه محیط زیست عرضه کنند. به ویژه که محیط زیست در ایران مدتی است با بحران ها و چالش هایی روبه رو شده است و به گفته کارشناسان و دلسوزان عواقب این بحران دامن گیر آینده کشور خواهد شد. شاید به همین دلیل باشد که نخستین همایش ملی جامعه، منابع طبیعی، آب و محیط زیست روزهای پنجم و ششم آبان ماه به همت انجمن جامعه شناسی در دانشکده علوم اجتماعی تهران برگزارشده تا کارشناسان از رشته های مختلف فنی، اقتصادی و اجتماعی به رایزنی در مورد این پدیده ملی بپردازند. درختان یا دودکش کارخانه ها؟! حسام الدین آشنا، رئیس مرکز بررسی های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری، سخنان خود را با طرح این پرسش ها آغاز می کند: چه شد که بحران محیط زیست ما را دربر گرفته، گزینه های پیش رو را محدود ساخته و جامعه سیاست در تمامی این مدت، واکنش درخوری نشان نداده است و در این میان علوم اجتماعی چه وظیفه و نقشی در تعدیل یا رفع بحران، می تواند داشته باشد؟ آشنا در بیان پاسخی برای پرسش های خود، می گوید: بحران زیست محیطی امروز که بر اثر چند فرایند موازی پدید آمده است، بدون توجه به شاکله قدرت، قابل بررسی نیست. گفتمان و کارگزاران آن موفق شده اند مفاهیم توسعه و محیط زیست را از یکدیگر جدا کنند. آنان می گویند «از میان صحت، سرعت، درخت و دودکش، تنها یکی را باید انتخاب کرد. حالا شما درختان جنگل را می خواهید یا دودکش کارخانه ها را؟» وی می افزاید: انگاره خودکفایی کشاورزی، به ده ها دلیل در زمانی خاص، معنایی صادقانه داشت، اما فشار آوردن بر منابع محیط زیست در سال های اخیر تنها ناشی از فرصت طلبی های سیاسی بوده است. اگرچه از میانه دهه 1370 وارد عرصه تحلیل اجتماعی پروژه های عمرانی شدیم، اما جامعه شناسی انتقادی محیط زیست هرگز شکل نگرفته و علوم اجتماعی بیشتر در جهت همراهی با جریان توسعه فعالیت کرده است، نه در راه نقد سازنده آن، از این رو بلاهت مستتر در گفتمان «درخت یا دودکش» افشا نشده است. فرصتی برای مواخذه نداریم سیدمحمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سخنرانی خود را با بیان مطلبی رندانه آغاز می کند: من از اینکه بحران آب در ایران قرار است تا سال 1420 خورشیدی ادامه داشته باشد خوشحالم، زیرا اگر این بحران طی یک یا چند سال برطرف می شد، آن را به شیوه ای از سر می گذراندیم، اما طولانی مدت بودن آن، ما را ناگزیر از یک تغییر رویکرد جدی می کند. رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به ابعاد فرهنگی مسائل زیست محیطی می گوید: در اروپا، هم منابع زیستی، بالفعل است و هم موانع زیستی. در سرزمین ما منابع و موانع زیستی بالقوه اند، یعنی زلزله و سیل اتفاق می افتد، اما نمی دانیم چه موقع و با چه شدتی است. ازاین رو راه حل و فصل معماهای زیستی در ایران، نمی تواند با راه حل های اروپا یکی باشد. آنها باید از موانع بالفعل عبور کنند و منابع بالفعل را به چنگ بیاورند، اما ما باید هنر از قوه به فعل درآوردن منابع و هنر پیش بینی موانع را داشته باشیم. ایران در طول تاریخ همواره با همین الگو توانسته است مسائل خود را حل وفصل کند. امروزه در کشور ما تکنولوژی و تحول وجود دارد، اما مبتنی بر الگوهای غربی است. بهشتی در توضیح مطلب می افزاید: الگوی زیست در اروپا، الگوی «شکارگری» است، اما در ایران این الگو «پرستاری» است که می تواند محیط را قابل زیست کند. «رفتار شکارگرانه» یعنی حفر چاه های عمیق و «رفتار پرستارانه» یعنی حفر قنوات. در اروپا وظیفه شما در قبال اکوسیستم این است که مراعات آن را بکنید اما در ایران رفتار شما باید مبتنی بر اکوسیستم باشد. محیط ما مستعد زیست است، نه مساعد زیست. رفتارهای اشتباه ما فقط باعث تخریب محیط زیست مان می شود، زیرا همه راه حل های ما شکارگرانه است و روی منابع بالفعل حساب می کنیم. همه آموخته های ما درباره محیط زیست، شکارگرانه است و با توجه به این موضوع ما چقدر تخصص مواجهه با شرایط خاص سرزمین خودمان را داریم؟ رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در بیان راهکارهایی برای بحران زیست محیطی در ایران می گوید: باید رویکرد جدیدی مبتنی بر حال و هوای کشورمان در علوم گوناگون ایجاد کنیم. ما به تازگی به این سرزمین نیامده ایم و اخیراً دچار خشکسالی نشده ایم. ایران سرزمینی کهن با سابقه خشک سالی های متعدد است. ایرانیان 12 هزار سال سابقه یکجانشینی دارند و باید ببینیم در طول این سال ها، پیشینیان ما چگونه زیسته اند؟ نبود فرهنگ زیست محیطی نعمت الله فاضلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، با اشاره به اینکه از زمان پهلوی، مرکز نظام برنامه ریزی ایران همواره عمران بوده است، نه انسان، می گویدد: زبان برنامه ریزی در ایران، زبان مهندسی و ریاضی است، زیرا ما فقط به چیزهای کمّی می توانیم توجه کنیم و در این میان، کیفیت ها حذف و قربانی می شوند. ازاین رو در زمینه عمران نیز کاری به جز تخریب محیط زیست نمی توانیم انجام بدهیم. تنها واژه های شعاری و ایدئولوژیکی مانند «منابع طبیعی لایزال» درست کرده ایم و به منابع طبیعی که در معرض زوال قرارگرفته اند، افتخار می کنیم. باید یک زبان گفتمان زیست بومی پدید آید که با آن بتوانیم به نقد زبان برنامه ریزی در ایران بپردازیم.‏ مصیبت «منابع مشاع» حسین راغفر، استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا، با بیان اینکه بحران آب در ایران را باید از سال 1341 و برنامه اصلاحات ارضی بررسی کرد، می افزاید: مصیبت «منابع مشاع» در آنجاست که وقتی قرار باشد این منابع به صورت رقابتی توسط ذی نفعان استفاده شود، هرکس می کوشد سهم بیشتری از آن برداشت کند. در گذشته، تنظیمات اجتماعی در جوامع روستایی، آب را به شکلی مناسب میان همه تقسیم می کرد اما بعدها که منابع آب عملاً دولتی شد، مشکلات به وجود آمد. در حوزه های مشترک میان دو یا چند کشور مانند دریای خزر نیز با همین وضعیت مواجهیم، به طوری که در کشورهای همسایه، ماهیگیری بیشتر انجام گرفته و نسل ماهیان خاویار منقرض شده، تا جایی که سازمان ملل مجبور به مداخله شده و از آنها خواسته است رویکرد دیگری در پیش بگیرند.‏ راغفر همچنین می گوید: یکصد سال است که در سرزمین ما منفعت را در عمران و ساخت وساز می دانند که هم آب زیادی مصرف می کند و هم باعث ترویج الگوهای غلط مصرف می شود، مثلاً اینکه کارخانه فولاد در کشور ما، عمده فعالیت های خود را برای تولید میلگرد ساختمانی می گذارد، درحالی که در کره جنوبی کارخانه های فولاد، برای رونق بخشیدن به صنایع دیگر، ورق فولادی تولید می کنند و درعین حال مشکل مسکن را هم حل کرده اند، اما ما هنوز در این زمینه مشکل داریم.‏ این استاد اقتصاد می افزاید: حاکمیت بازار بر روابط عمومی باعث شده است فضاهای عمومی به راحتی به وسیله شهرداری ها خریدوفروش شود، در نتیجه شهر ما دیگر قابل سکونت نیست و به زودی با مشکل آب نیز مواجه خواهد شد.‏