معماری ضد ارزش در روستاها

*علیرضا قهاری فرم و حال و هوای روستا اساسا در رابطه با طبیعت و به طور خاص گستردگی طبیعت تعریف شده است بنابراین از آنجا که به طور معمول در سرزمین ایران فضای روستایی گسترده است، بلندمرتبه سازی در چنین فضایی محلی از اعراب ندارد. البته استثناهایی هم در این رابطه به چشم میخورد. فضای طبیعی حکم میکند که واحدهای مسکونی در فضای کمتر و ارتفاع بیشتری ساخته شود. معماری صخره ای و کوهستانی و پلکانی در ایران در اثر چنین محدودیت هایی ایجاد شده است. برای مثال در روستاهای پالنگان، اورامانات و ماسوله به دلیل کمبود فضا در فضای گسترده ساخت وساز نشده است. البته اتفاق مرتبه سازی در طول قرن ها رخ داده و ماجرای امروز و دیروز نیست. ضمن اینکه این مساله به عنوان شکلی از روستاست و اساسا ضدیتی با روح روستا و ارزش های تعریف شده و اقلیم آن ندارد. در طبیعتی که فضای گسترده وجود دارد، ساخت وساز از طبیعت و معماری ارگانیک نشات میگیرد. در چنین فضاهایی بلندمرتبه سازی آن هم از نوع شهری آن یک ضدارزش به حساب میآید. بلندمرتبه سازی در روستاها در سال های اخیر به شدت رشد کرده و در حال حاضر نه روستاهای خوش آب و هوای اطراف تهران و نه ییلاقات دورافتاده شمال از گزند برج سازان در امان نمانده اند؛ برج هایی که به هیچ عنوان با معماری طبیعی و سنتی روستا سنخیتی ندارند. اما در این میان پرسشی که مطرح میشود آن است که چه چیز موجب ایجاد این ضد ارزش شده است؟ در واقع چه جریانی موجب شده که در روستاها نیز به سیاق شهرها شاهد ساخت وسازهای تاق و جفت و انبوه سازی بیرویه باشیم. به نظر میرسد بیش از هر چیز و در درجه نخست، همه چیز به شهرنشینانی بازمیگردد که به هر قیمتی اصرار دارند در روستاها فضایی برای خود داشته باشند. در واقع حرص و آز شهرنشینان برای هجوم به طبیعت موجب تخریب فرهنگی شده که در روستاها حاکم است. این هجوم شهرنشینان موجب میشود آنها سلیقه و نیازهای خود را به فرهنگ روستا تحمیل کنند. این چیزی نیست که بشود از آن دفاع کرد در عین اینکه در سال های اخیر آنقدر باب شده است که به نظر میرسد اساسا از آن گزیر نیست. دومین موردی که در ماجرای بلندمرتبه سازی در روستاها دخیل است، القای فرهنگ سرمایه داری است. در این فرهنگ اصالت چندانی به چشم نمیخورد و طبیعی است برج هایی که در راستای گسترش این فرهنگ در روستاها ساخته میشوند هیچ گونه سنخیتی با فضای روستا نداشته باشند. باید پرسید چه کسانی پشت این اقدام ضد ارزش ایستاده اند؟ پاسخ یک عبارت است: نوکیسه گان شهری. این قشر بلافاصله بعد از تغییر و بهبود شرایط مالی دست به اقداماتی میزنند که موقعیت آنها را از دیگران متمایز کند و داشتن جایی در روستایی خوش آب و هوا به وضوح میتواند به کمک این گرایش بیاید. اما تنها متهمان تغییر و بر هم خوردن معماری روستایی شهرنشینان نبوده، روستاییان توانگر خود نیز در این مورد بیتقصیر نبوده اند. اهالی روستاها در سال های اخیر و با افزایش استفاده از محصولات رسانه های تصویری بیش از گذشته به استفاده از معماری شهری تمایل پیدا کرده اند و واقعیت این است که این شکل از معماری به طور معمول در روستا به شکل نامطلوبی ارایه میشود. در واقع این استفاده از معماری شهری در بافت روستایی، ضدارزشی است که طی سالیان به ارزش تبدیل شده است. این است که باید گفت روستاییان خود از نخستین گروه هایی هستند که به شکل روستا آسیب میزنند. از سوی دیگر و همسو با همه دلایل گفته شده، ضوابط و الگوهایی که برای ساخت وساز در روستاها قابل ارایه باشد، در حال حاضر وجود ندارد. هرچند این ضوابط و الگوها در معماری شهری هم وجود ندارد. علت هرج و مرج بصری در شهرها تا حد زیادی بابت نبود این ضوابط و الگوهاست و این به طریق اولی در روستاها نیز به هرج ومرج بصری منجر میشود. در این میان چیزی که بیش از همه به چشم میخورد، تعهد نهادهایی است که متولی امور روستاها هستند. دهیاریها در حال حاضر از نهادهایی هستند که در روستاها مجوز ساخت وساز صادر میکنند. بعد از انقلاب هم نهادهایی مانند بنیاد مسکن در این باره فعال بوده اند. اما هردوی این نهادها ضوابط مناسبی ارایه نکرده اند که بتواند جلوی توسعه ضد فرهنگی در روستاها را بگیرد. اگر این نهادها الگوهایی متناسب با اقلیم و آب و هوای روستا ارایه میکردند، جلوی الگوپذیری از شهرها و نیز ساخت وسازها بدون در نظر گرفتن مورفولوژی روستا گرفته میشد. *رییس انجمن مفاخر معماری ایران