طراحی درست مسجد کدام است

گروه معماری و دکوراسیون: هنر اسلامی در تمامی مراحل رشد و شکوفایی، قرابت عجیبی با هنر معماری دارد که آشکارترین آن در معماری مساجد است. اما همین مسجد که به عنوان نقطه تعادلی در ساختار شهرهای اسلامی برشمرده میشود و با گلدسته ها و گنبدش مهم ترین نماد شهرهای اسلامی به حساب میآید، این روزها با بیمهریهای فراوانی در عرصه های برنامه ریزی، طراحی و ساخت روبه روست و نیاز به بازبینی در فرهنگ ساخت مسجد در ایران به شدت احساس میشود. دکتر غلامحسین مصطفوی، استاد دانشگاه و یکی از منتقدین وضعیت ساخت مساجد در ایران است. گفت وگوی زیر تلاش دارد که مفاهیم مهم و اساسی معماری مساجد را در قالب گفتارهای ساده و قابل فهم برای عموم مطرح کند چرا که مصاحبه شونده بر این باور است که در ساخت وساز مساجد، بیش از آن که معماران دخیل باشند، توانمندیهای اجتماعی و مردمی نقش دارد. اگر بخواهیم با چشم سوم و دید تازه ای به معماری مساجد ایران نگاهی بیندازیم با چه مقوله هایی مواجه میشویم؟ من ابتدا مقدمه ای عرض میکنم و بعد چند تعریف. به طور مقدمه بگویم، در حال حاضر ساخت وساز مساجد ما اصلاً وضعیت خوبی ندارد. دلیل آن هم این است که ساخت وساز مسجد ساماندهی نشده؛ هرکسی با هر سلیقه ای میتواند مسجدی بسازد. در واقع عمل شما در ساخت مسجد، تایید نمیشود. حتی نگاهی ساده به مساجدی که اکنون ساخته میشود حکایت از آن دارد که این شیوه ساخت وساز، کاملاً با بینش های اسلامی مغایر است و در مواردی کاملاً متضاد! علتش این است که ما تعریف درستی از معماری مسجد نداریم. ابتدا باید دید مسجد چیست، طراحی درست مسجد کدام است و چگونه میشود استانداردهایی را برای آن تدوین کرد. این بخشی از مسئله است. اصولاً در طراحی معماری به دو مسئله توجه میشود: اول عملکرد و بعدازآن مفهوم. در این تعریف، عملکرد بنا، در حقیقت پاسخگویی به نیازها، حل درست روابط، تعریف فضاها و جزء فضاها و در قدم بعدی، چینیش خوب این ها در کنار هم است. مثلاً شما یک آپارتمان را که در نظر بگیرید؛ چند جزء دارد، یک در ورودی، یک هال و پذیرائی، یک دستشوئی، یک آشپزخانه و ... حال اگر این ها درست تعریف نشود و رابطه این ها درست حل نشود نمیتوان، کل بنا را دارای یک طراحی درست دانست. یک مشکل اساسی که در معماری مسجد داریم این است که نه فضاها را خوب میشناسیم و نه روابط را خوب درک میکنیم. بنابراین در طراحی دچار تناقض هستیم. چرا این اتفاق میافتد؟ باید دید که چه بلایی سر معماری ما آمده که حالا معماران خوب ما هم نمیتوانند آن مسجدی که حال و هوای قدسی را داشته باشد طراحی کنند؟ برای همین است که شما وقتی به عنوان یک نمازگزار در فضای این مسجدها قرار میگیرید، به شما حال روحانی و قدسی دست نمیدهد! بلکه احساس میکنید در یک ساختمان معمولی قرارگرفته اید، درست مثل کلاس درس یا محیط کاری. به طور خلاصه چه نقدهایی میشود به معماری مساجد ما وارد دانست؟ اگر امروز میبینید که ساخت وسازهای ما نامتعادل هستند و بعضاً حتی متناقض، ریشه در بینش معماران ما دارد. ما در این بحث وسواس نداریم. در حال حاضر شمای کلی از ساخت وساز مسجد در ایران این گونه است: هرکسی با هر بودجه ای میتواند یک پروژه خیلی بزرگ در حد مسجد جامع را شروع کند!! از آن مهمتر بعضی وقت ها میگویند مسجدی میخواهیم بسازیم و بودجه ای نداریم، حالا معماری را پیدا کنیم که از ما پول نگیرد و طراحی کند. با یک دانشجو یا یک مهندس که احساسات مذهبی دارد اما بینش ندارد و در این شاخه کارنکرده و یا کسی را که اصلاً ممکن است بینش او خلاف بینش اسلامی باشد و یا فقط بحث را تکنیکی ببیند و اصلاً معمار نباشد (معماری خوانده باشد ولی از معماری چیزی نفهمیده باشد) قرارداد میبندیم!! باید کسانی که در عرصه طراحی و معماری اسلامی وارد میشوند بینش صحیح اسلامی داشته باشند تا بتوانند طراحی را خوب معنا کنند. اینجاست که باید از خود بپرسیم که چطور دانشجوی معماری ما هم میتواند معماری را فهمیده باشد و هم بینش اسلامی داشته باشد. اینجاست که باید سؤالات بسیاری بپرسیم و اتفاقاً فکر میکنم مسئله مسجد و معماری آن به این خاطر مهم است که محلی میشود برای طرح هزاران سؤال از هزاران بخش مختلف یک جامعه. وقتی پای ساخت مسجدی برای یک محله مطرح میشود باید همه پاسخگو باشند از استادی که دانشجویی را تربیت کرده تا پلیسی که در آن شهر به رعایت نظم فرمان میدهد. بنابراین سؤال های زیادی مطرح میشود که معماری تنها حق دارد و میتواند بخش کوچکی از آن را جواب بدهد.