سدهایی که تنهایمان گذاشتند

گروه تأسیسات: در چند دهه گذشته سدسازی به عنوان یکی از معیارهای توسعهیافتگی محسوب میشد و کشورهای مختلف برای مدیریت منابع آب که صرف کشاورزی، آب شرب شهری و مصارف صنعت میشد، به احداث سدهای بزرگ رو آوردند. کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نبود، ایران که مبدع تاریخی سیستم های مدیریت آب بود و هزاران سال به وسیله قنات زمین های فلات خشک کشور را آبیاری کرده بود، با پیروی از موج جهانی اقدام به ساخت سدهای بزرگ کرد و آن را همچون نشانه ای از توسعهیافتگی برشمرد. اولین نشانه ها از تغییر نگرش بر پایه برآوردهای کمیسیون بین المللی سدهای بزرگ، رودخانه های بزرگ هم، اکنون با 40 هزار سد مسدود شده اند که 45هزار سد در 50 سال گذشته ساخته شده و اینک اثرات مخرب این سدسازی بیرویه آشکار میشود، به گونه ای که برخی کشورها تخریب سدهایی را که از اولویت برخوردار نیستند و یا زیان های زیست محیطی داشته اند، در دستورکار قرار داده اند. برطبق آمار منتشرشده، در ایران از آغاز تاکنون بیش از 600 سد به بهره برداری رسیده و بیش از این مقدار نیز در دست ساخت یا مطالعه قرار دارد که از این حیث ما جایگاه سوم سدسازی جهان را از آن خودکرده ایم! این روند پیامدهایی نیز به همراه داشته که مورد انتقاد کارشناسان سدسازی و همچنین دوستداران منابع طبیعی و میراث فرهنگی، قرارگرفته که در اثر آبگیری دچار صدمه شده اند. روشن شدن اثرات مخرب سدسازی بیرویه در نهادی اجرایی که سال ها بر این شیوه اصرار میورزیدند نیز نشانه ای از تغییر رویه کلان و نیز تغییر رویکرد به سدسازی به مانند نشانه ای از بالندگی و شکوفایی است. وزیر نیرو به عنوان وزارتخانه متولی احداث سد به روال سال ها گذشته انتقاد وارد کرد و با اشاره به خشک شدن دریاچه های هامون، ارومیه، بختگان، گاوخونی و مهارلو گفت: «طی سال های گذشته در ساخت سد افراط کردیم.» چیت چیان به حجم 76 میلیارد متر مکعبی تمام سدها اشاره میکند که در حال حاضر تنها 46 میلیارد در آنها آب ذخیره شده است؛ وزیر نیرو، نمونه هایی از سدسازی بیبرنامه و با حداقل مطالعه را نام میبرد: سد ساوه ساخته شد برای اینکه قرار بود 130 میلیون متر مکعب آب در خود جای دهد، اما تاکنون 30 میلیون متر مکعب بیشتر در آنجا آب نیست، سد کرخه برای 7 میلیارد متر مکعب ساخته شد و بیش از 7/2 میلیارد متر مکعب آب در آنجا جمع نشده، سد سیمره دو سال است به بهره برداری رسیده و نیروگاه آن هم ساخته شده، اما چون آب کافی نبوده، اصلاً وارد نیروگاه نشده است. کارشناسان ناراضی از سدسازی در همایشی که برای ارزیابی تطبیقی صورت گرفت، کارشناسان سدسازی به انتقاد از روال چندین دهه سدسازی کشور پرداختند. فاطمه ظفرنژاد کارشناس آب، به تبخیر حجم زیادی از آب هایی اشاره میکند که در پشت سدها ذخیره شده است. وی میگوید: سدها تنها توهم توسعه منابع آبی را ایجاد میکنند و مطالعات در بخش آب جنبه تزئینی دارد. نارساییهای مزمن سدسازی، ساخت وساز بسیار شتاب زده، و اجرا زدگی در توسعه آبخیزها، از مشکلات سدهای ما است. سدکرخه که بزرگ ترین سد کشور است، در سال به تنهایی 30 میلیون مترمکعب تبخیر دارد.برابر گفته های این کارشناس سالانه 5 تا 10 میلیارد مترمکعب از آب تجدیدپذیر کشور در مخزن سدها تبخیر میشود. محمدسعید کدیور، مشاور بین المللی در زمینه آب، با اشاره به کمیسیون جهانی سدها که از سال 1997 در کشور سوئیس آغاز به کارکرده است، گفت: نظام فکری و طرز عمل دست اندرکاران سدسازی و اندیشمندان مباحث توسعه منطقه ای و محیط زیست، دچار تحول اساسی شده است و در فرآیند تصمیم گیری طرح های توسعه منابع آب، چهارچوب جدیدی پیشنهاد میکند. عباس محمدی مدیر گروه دیده بان نیز با اشاره به اینکه تنها 7 درصد برق کشور توسط سدها تأمین میشود، گفت: با توجه به آمار، دو مقوله اصلی سدسازی که سدها به ما آب وبرق میدهند، دروغ است. وی همچنین درباره عدم توانایی سدها در جلوگیری از سیل و خرابی گفت: سدها به هیچ عنوان جلوی سیل ها را نمیگیرند، زیرا با وجود ساختن سدهای بیشمار، تعداد سیل ها و خرابیها نیز به مراتب بیشتر شده است. سدسازی و مشکل بیآبی برخی از کارشناسان و فعالان محیط زیست، سدسازی را بزرگ ترین معضل زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی کشور عنوان کرده،میگویند: سدسازی نه تنها کشاورزان زیادی را به دست فروشی حاشیه شهرها تبدیل کرده، که در جایگاه بزرگ ترین فعالیت سرمایه بر کشور، پایین ترین اشتغالزاییها را نیز دارد شاید این گفته بسیار تندروانه باشد اما واقعیت آن است که سومین کشور از نظر تعداد سدسازی( ایران )، 13 سال متوالی است که خشک سالی سختی را تجربه میکند و هشدارهای مربوط به بیآبی و تنش آبی، تیتر همیشگی خبرها شده است. چنانکه برای اولین بار خبرهایی مبتنی بر بحران آبی در پاییز پیش رو نیز، به گوش میخورد. 600 سد بهره برداری شده و 100 سد بزرگ کشور نتوانسته اند نه برای کشاورزی و نه برای آب شرب کشور در این شرایط اضطراری کمک یاری باشند! به گفته کارشناسان، در ایجاد شرایط کم آبی و تنش آبی کمک رسان بودند. باید دید از مجموع 537 سدی که در کل کشور در مرحله مطالعاتی قرار دارند کدامیک قرار است از گردونه خارج و در لیست حذف پروژه های دولت جدید قرار گیرند و مهم تر آنکه آیا دولت برنامه ای برای تعطیلی این پروژه ها خواهد داشت یا خیر؟!