هویت محو شده خانه های قدیمی

گروه معماری و دکوراسیون: با افزایش چشمگیر جمعیت کشور در چند دهه اخیر و تقاضای روزافزون برای مسکن، خانه های قدیمی که یکی از مهم ترین ویژگی آنها مساحت زیادشان بود یکی پس از دیگری از صفحه روزگار در حال محو شدن هستند و جای خودشان را به آپارتمان ها و برج های سر به فلک کشیده بیروح و بیاصالت بافرهنگ ما میدهند. امروزه در هیچ کجای کشورمان خانه هایی با معماری اصیل ایرانی ساخته نمیشود. فضاهای معماری تجلیگاه فرهنگ، تمدن و پیشرفت علمی و فرهنگی یک جامعه به شمار میآیند. معماری را موسیقی تجسمیافته، آینه تاریخ، دفتر ثبت آثار بشری و بیان کننده ایده ها و ارزش ها تعریف کرده اند. معماری ایرانی برگرفته از فرهنگ ایرانی-اسلامی است و میتوان با نگاهی به ویژگیهای خانه هایی که با این نوع خاص از معماری ساخته شده اند با فرهنگ مردم ایران در سال های گذشته آشنا شد. سبک معماری آنها نیز به این صورت است که از دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده است. این خانه ها از قسمت های ذیل تشکیل میشده اند: سکو سکوهای کناری سردر که پاخوره نام داشتند، محلی در دو سوی در ورودی، برای نشستن مهمانانی که با صاحب خانه کار داشتند و لازم نبود وارد خانه شوند ،بود. همچنین محلی بوده برای تجمع همسایگان برای گفتگو. سردر ورودی هلال تزئینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشیکاری دارد و معمولاً طوری ساخته میشد که در زمستان ها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان ها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار میرفت. در بالای سر در آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته میشد تا هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند. در ورودی در بیشتر خانه های سنتی, درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند و هر لنگه کوبه ای نیز دارد. زن ها حلقه ای که صدای زیری داشت، را به صدا در میآوردند و مردها کوبه چکشی شکل را که صدای بمی داشت. هشتی بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی میرسیم. اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی و یا بیشتر مواقع چهارگوش است. هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل آن است و عموماً سکوهایی برای نشستن در آن طراحیشده است. هشتی برای انشعاب قسمت های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته میشد. در خانه های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جداسازی آقایان و خانم ها دوقسمتی ساخته میشد. دالان (راهرو) دالان راهروی باریکی بود که با پیچ وخم وارد شونده را از هشتی به حیاط خانه هدایت میکرد. پیچ وخم دالان برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابر نتواند سریعاً فعالیت های جاری در حیاط را متوجه شود. حیاط حیاط در خانه های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود.، حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور داشت؛ البته این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد اما ازنظر زندگی و انجام فعالیت ها و ایجاد ارتباط بین قسمت های مختلف خانه، تعبیه دید و سایر مسائل مرکز خانه محسوب میشد. حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی، عروسی و تجمع اقوام و معمولاً چهارگوش بود. ابعاد حیاط را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین میکنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب وهوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی مییابد. سازمان دهی فضاهای محصور حیاط به گونه ای بود که با تغییرات فصلی و کارکردهای مختلف اتاق های مجاور متناسب باشد. حوض و باغچه در حیاط سازی خانه های قدیمی حوض و باغچه معتبرترین عناصر حیاط سازی به شمار میرفت. تالار این عنصر عموماً فضائی بود با تزئینات بسیار زیبا و پرکار که در کنار اتاق های ساده زندگی در خانه های سنتی کاملاً مشهود بود. تالار با گچ بری، آیینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین میشدند. جبهه رو به حیاط تالار با ارسیهای 5 دری یا 7 دری به حیاط خانه مربوط میشدند. تالار برای پذیرایی از مهمانان محترم و مخصوص مورداستفاده قرار میگرفت. نشیمن نشیمن، اتاق هائی بود که از تالار اهمیت کمتری داشتند و از اتاق های ساده مهم تر بودند. نشیمن، محل تجمع افراد خانواده و مهمان های بسیار نزدیک به حساب میآمد این عناصر از نظر تزئینات بسیار ساده بودند. آشپزخانه معمولاً مربع یا مستطیل است. نزدیک آب انبار و چاه آب قرار دارد. در درون آشپزخانه، محلی برای پخت وپز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و در درون دیوار آن تاقچه ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذا تعبیه شده است. آبریزگاه و حمام در سطح پایین تری قرار میگرفتند: نخست به دلیل سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن؛ دوم گرمای آن.حمام به دو بخش تقسیم میشد: یکی برای تعویض لباس (سر بینه) و دیگری برای شست وشو (گرم خانه). اما فارغ از این ویژگیها (اندرونی و بیرونی) مهم ترین ویژگی این خانه ها صفا و صمیمیت و زیبایی منحصربه فردشان بود که به این خانه ها شخصیت والایی میداد. این خانه ها اصالت و شناسنامه داشتند و در این خانه ها پدر, سالار بود، مادر, حرمت داشت و جایگاه تک تک اعضای خانواده مشخص بود. سفره هم یک بار پهن میشد و سر یک سفره نشستن هم لذت دیگری داشت. برخلاف واحدهای آپارتمانی بیروح و زندان مانند امروزی به این خانه ها صرفاً به محلی برای خواب و استراحت نگاه نمیشد. حوض و باغچه، اندرونی و بیرونی، زمستانی و تابستانی، مطبخ و مصلی، پذیرایی و هشتی و... همه را داشت اما جایی به نام اتاق خواب نداشت. هرجایی که هوس میکردی میخوابیدی و رختخوابی پهن میکردی و دلت را صفا میدادی. گاهی در حیاط و روی تخت روی حوض، گاهی ایوان و گاهی پشت بام، اتاق خوابت میشد. با اینکه فضای زیادی در خانه ها وجود داشت جایی را اختصاص به خواب نمیدادند. چون خوابیدن اصالت نداشت. اصل بر زندگی و جلای روح در فضای گرم منزل بود.