وقتی حادثه فریاد می زند

سازمان مدیریت بحران کشور در سال 1386 تشکیل و با شروع فعالیت این سازمان در خرداد 1387، قرار شد این سازمان برای یک دوره 5 ساله به طور آزمایشی شروع به فعالیت کند و بعد از این مدت، کارایی و اثربخشی سازمان مورد سنجش قرار بگیرد. در خرداد 1392 اجرای آزمایشی مفاد قانون مدیریت بحران کشور به پایان رسید که به گفته حسین باقری، مؤسس و رئیس اسبق سازمان مدیریت بحران کشور ضعف مالی و انحراف اعتبارات سازمان موجب شد اغلب طرح ها، قوانین، دستورالعمل ها نیمه کاره انجام شود، در حال حاضر این سازمان زیر نظر وزارت کشور فعالیت میکند. باقری که سوابق متعدد مدیریت شهری را همچون عضو شورای عالی شهرسازی و معماری، شهردار منطقه 14، مدیرکل برنامه ریزی و ایمنی وزارت کشور، معاون مهندسی و پدافند غیرعامل وزارت دفاع را در کارنامه کاری خود دارد از دغدغه های مدیریتی در مقابله با بحران و راهکارهای پیش رو قبل از بروز فاجعه و دیر شدن برای اقدامات عملیاتی در کشور میگوید. حوادث چند سال اخیر و کندی سرعت ساماندهی و بازسازی مناطق آسیب دیده باعث شد تا رویکرد برخی کارشناسان نسبت به این سازمان و نحوه مدیریت یکپارچه در سیاست گذاری و هماهنگی و انسجام در مراحل مختلف مدیریت بحران با انتقادات زیادی روبه رو شود و بیش از آن ادعاهای بحث برانگیزی که هنوز پاسخ دقیقی به آن داده نشده است: «آیا حوادث طبیعی و سوانح قابل پیش بینی است؟» اعتبارات مدیریت بحران همپای بودجه عمران حسین باقری میگوید: وقتی مدیریت ایمنی و سوانح وزارت کشور را تحویل گرفتم با بررسی قوانین 37 کشور قانون 15 ماده ای تنظیم شد که دوره آزمایش مصوب مجلس 5 سال بود ولی متأسفانه 5 سال اول علیرغم وجود قانون کامل، اقدامات اجرایی مناسبی به دلیل اجرای ناقص قانون انجام نشد. تخصیص اعتبارات سالانه 700 میلیارد تومانی در سه بخش تسهیلات، مقابله و بازسازی که بعد به بیش از 15 برابر یعنی 8 هزار میلیارد تومان افزایش پیدا کرد مبنای بسیار خوبی برای آغاز به کار شد- اعتبارات فعلی سازمان نیز 11 هزار و 400 میلیارد تومان است که این رقم به اعتبارات عمرانی کشور طعنه میزند- با افزایش اعتبارات ساختار را اصلاح کردیم و نزدیک به 100 آیین نامه اجرایی و دستورالعمل تدوین و به تصویب دولت رساندیم که تنها بخشی از دستورالعمل های لازم آیین نامه اجرا شد. وی با بیان اینکه اعتبارات هزینه نیست بلکه سرمایه گذاری است، ادامه میدهد: اما مسیر هزینه کرد این اعتبارات تنها یک سال در اختیار سازمان مدیریت بحران بود و سپس به معاونت راهبردی ریاست جمهوری دولت منتقل شد و نقطه اختلاف میان کارشناسان اصلی مدیریت بحران در کشور و کسانی که صرفاً نگاه مالی داشتند، همین جا بود. اگرچه در حال حاضر مجلس برای بازگشت اعتبارات به سازمان چندین بار مکاتبه کرده اما تا الآن این اتفاق نیفتاده و این نکته مهم ترین عامل برای رکود عملیاتی سازمان و قانون مدیریت بحران کشور است. به طوریکه افراد غیر کارشناس برای مدیریت بحران کشور تصمیم میگیرند. مؤسس سازمان مدیریت بحران کشور میافزاید: اگرچه قرار است دولت لایحه ای در قالب طرحی مشترک با مرکز پژوهش های مجلس، نماینده سازمان مدیریت بحران و یک تشکل مردم نهاد به عنوان انجمن علمی مدیریت بحران ارائه کند تا به کمک مجموعه پژوهشی علل عدم موفقیت بندهایی از قانون اجرانشده را بیابند. مدیریت بلایای طبیعی یک علم است او میگوید: به فرموده مقام معظم رهبری «حادثه بلا نیست، بلکه عدم اطلاع ما و اقدامات نامناسب از حادثه بلا میسازد»، کشورهای زیادی وجود دارند که زلزله خیزتر از کشورمان هستند و به راحتی بر کنترل آن مسلط شدند که دلیل آن نیز مطالعات علمی و پژوهشی متعدد است. به عنوان مثال زمین لرزه کوبه یکی از بدترین رویدادهای طبیعی در ژاپن بود و خسارات شدیدی به بار آورد که در این خصوص بیش از 1200 جلد کتاب تدوین شده که نشان دهنده مطالعات آنها در این زمینه است. بنابراین مسئولان دستگاه اجرایی باید اطلاعات کافی از نظر عملیاتی و اجرایی کسب کنند. باقری با بیان اینکه مدیریت حوادث و بلایای طبیعی امروز در دنیا یک علم است، اظهار میدارد: نمیتوان با یکسری اقدامات غیراساسی و مسکن مشکلات را حل کرد، آن هم درجایی که دکترای مدیریت بحران در کشور تدریس میشود. ضرب المثلی غلطی رایج است که «حادثه خبر نمیکند!» به اعتقاد من حادثه نه تنها خبر میکند بلکه فریاد هم میزند. این ما هستیم که با غفلت از حوادث و بد عمل کردن بلا میسازیم. این کارشناس ارشد شهری با اشاره به سیاست های کلی نظام و قوانین مناسب اما عملکرد ضعیف، توضیح میدهد: سیستم مدیریت بحران کشور دارای چهار آیتم پیش بینی و پیشگیری، آمادگی، مقابله، بازسازی و بازتوانی است و علتیابی حادثه نیز آیتم پنجمی است که بنده در سازمان ملل پیشنهاد دادم که مقدم بر اینهاست. با توجه به تجربه ایران در وقوع 34 نوع حادثه، به نظر میرسد در گام های اولیه چرخه مدیریت بحران کمتر سرمایه گذاری کرده ایم. درحالیکه سایر کشورهای حادثه خیز 7 تا 10 نوع حادثه دارند اما دارای وزارتخانه بحران هستند و ما که 34 نوع حادثه طبیعی را تجربه کرده ایم یک وزارتخانه برای آن نداریم. تشکیل وزارتخانه مدیریت بحران باقری معتقد است: در اقدامات توسعه ای بارگذاری ناصحیح مثل تبعات تغییرات غیر کارشناسی زمین همچون خاک برداریهای عمیق و غیر فنی، دست اندازی به ذخایر و نابودی منابع، میتواند نقطه شروع مشکلات شود. اگرچه تاکنون حادثه مهمی در مراکز پرجمعیت کشور اتفاق نیفتاده، اما در حوادث اتفاق افتاده نیز با پوشش بسیج و کمک مردم توانستیم کم کاریهای مدیریتی را جبران کنیم. متأسفانه در حوادث ما نه تنها مدیریت بحران نمیکنیم بلکه به دلیل نداشتن اطلاعات کافی، نبود سیستم های نرم افزاری و عدم تمرکز در برنامه ریزی درگیر بحران مدیریت هستیم. وی میگوید: با توجه به اینکه در دنیا رتبه مهم حادثه خیزی را صرفاً در بلایای طبیعی داریم پیشنهاد بنده تشکیل یک وزارتخانه است. نکته دوم شاخص گذاری است، چون ما شاخصی در امور چرخه مدیریت بحران کشور و دستگاه های اجرایی نداریم و متأسفانه برای مدیریت ریسک و هشدار اقدامات اساسی انجام نشده است. به عنوان مثال برای هشدار در خصوص وقوع زلزله حدود 250 ایستگاه لرزه نگاری در کشور نیاز است، درحالیکه از دوره مدیریت بنده تاکنون 150 ایستگاه لرزه نگاری در کشور تهیه شده که تعدادی از آنها هنوز نصب هم نشده است. این مدیر باسابقه هشدار میدهد: در حال از دست دادن فرصت و زمان هستیم و لحظات طلایی برای مدیریت بحران به سرعت در حال از دست رفتن است. به عنوان نمونه نماها و قاب های شیشه ای که بدون محاسبات ساخته میشود در صورت بروز حادثه تبدیل به تیر و ترکش خواهند شد . یا ساخت بیش از 4 طبقه ساختمان در شریان های اصلی ممنوع است درصورتیکه در میادین بزرگ شهر برج های زیادی بنا شده یا در کوچه های بن بست، واحدهای مسکونی 7 طبقه ساخته شده و درکنار اتوبان ها و بزرگراه ها انبوهی از برج ها میبینیم که سر به فلک کشیده اند. مدیریت بحران اتاق فکر ندارد وی تصریح میکند: مسئله مهم اولویت بندی تهدیدهاست. مثلاً در ابر شهر تهران 5 تهدید اصلی داریم که باید به سرعت بر روی آنها کار کرد. این تهدیدات شامل زلزله، سیل، قنوات، آلودگی هوا و فرونشست دشت های اطراف شهر و آتشفشان شهر دماوند است که اخیراً با خروج گازهای آن و سرد و گرمی چشمه های اطراف آن، بررسیها نشان دهنده فعل و انفعالات است. برای این کار بازنگری در ساخت وسازهای نامطمئن و غیر فنی، بازسازی و ساماندهی قنات های زیرزمینی، ایجاد مسیرهای فرعی برای انتقال شهروندان و خدمات رسانی، چندمنظوره کردن مراکز اداری برای امدادرسانی از ضرورت هاست. باقری با انتقاد از اینکه به مدیریت بحران کشور با دید علمی نگاه نمیشود، تصریح میکند: اتاق فکر مدیریت بحران در دولت و مرکز خطرپذیری لرزه ای آسیا و اقیانوسیه که زودتر از ژاپن اقدام کردیم نیز تعطیل شد، اتاق بحران تهران هم تعطیل است و در مواقع عادی در یک جلسه بحران افراد یکدیگر را نمیشناسند، تازه بعد از حادثه اشخاص دور یک میز مینشینند و با هم آشنا میشوند. وی خاطرنشان میکند: یکی از دغدغه ها، فرهنگ سازی برای مردم و نقش رسانه هاست و در شرایط عادی است که میتوان برای بحران تدابیری اندیشید نه هنگام وقوع آن. لازم است مدیران بحران برنامه ریزی متمرکز همراه با اجرای غیرمتمرکز داشته باشند که این اقدام نیاز به تمرین و ممارست دارد. اگر با شناخت مسئله، طرح جامع و آموزش مدیران کار مدیریت بحران را در فرصت مناسب انجام دهیم هیچ گاه با بحران مدیریت مواجه نخواهیم شد.