معماری و نور به همان اندازه به یکدیگر وابسته اند که جسم و روح. یکی برای زنده بودن و دیگری برای حضور مادی در این جهان به دیگری نیاز دارد و آن هنگام که نور بر کالبد بنا جاری می شود هر دو جهان مرئی «وجود » پیدا می کنند.
یکی از چالش هایی که معماری امروز با آن سر وکار دارد طرح این سؤال است که آیا حضور نور و به خصوص نور طبیعی در معماری می تواند معنایی فراتر از روشنایی داشته باشد و آیا دستیابی به الگوی صحیحی از به کارگیری نور امکان پذیر است و یا اساساً لزومی در آن هست؟
دکتر حیدر جهانبخش، عضو سازمان نظام مهندسی استان تهران و همچنین رئیس گروه معماری دانشگاه پیام نور در گفتگو با پیام ساختمان به بیان دیدگاه های خود در این زمینه پرداخت که در گزارش زیر می خوانید
نیروی کارآمد نور بدون استفاده شده است
دکتر جهانبخش گفت: با بالا رفتن تکنیک های ساخت وساز و دستیابی به سهولت در اجرا، در بیشتر موارد توجه به ظرافت هایی که در گذشته و در سبک های متنوع معماری کشورمان به نور بوده، متأسفانه امروزه دیگر به چشم نمی خورد و به نظر می رسد نیروی کارآمد نور در ادراک فضا و بالا بردن کیفیت معماری و به دنبال آن کیفیت زندگی بدون استفاده شده است.
وی با تأکید بر اینکه دو نکته کلیدی از جمله کالبد فیزیکی و کالبد روانی مجموعه در طراحی معماری باید همواره موردتوجه قرار گیرد افزود: معمار برای رسیدن به کالبد فیزیکی مطلوب معمولاً طی یک طبقه بندی مشخص عملکردهای فیزیکی را در طراحی جای می دهد اما دستیابی به کالبد روانی هر مجموعه ای نیازمند دقت و صرف وقت و حوصله و درعین حال اشراف به مجموعه عواملی است که در شکل گیری معماری نقش دارند که متأسفانه در بسیاری از موارد نادیده گرفته میشوند.
رئیس گروه معماری دانشگاه پیام نور ادامه داد: فضای معماری با ادراک بصری ارتباط مستقیم دارد و ادراک بصری نیز از پیام های نوری متأثر است که اعصاب چشم دریافت می کنند. نور و معماری موضوعاتی جداییناپذیرند و تنها نور برای معماری در نظر گرفته نمی شود بلکه معماری نیز همواره در پی یافتن نوعی سازمان دهی است که بتواند از نور طبیعی و مصنوعی بیشترین بهره را ببرد.
وی تأکید کرد: نور یک ابزار معماری است که علاوه بر آن بر سایر ابزارهای معمارانه نیز تأثیرگذار است. سناریویی که معمار برای نور مطلوب ساختمان خود در روز و شب در نظر می گیرد، در پیدایش حال و هوای کلی حاکم در بنا نقش دارد و همان اهداف کلی، که گام اول در به دست آمدن کالبد روحی بناست را شکل می دهد.
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان تهران با اشاره به اینکه نور می تواند به ساختار موجود در فرم وضوح ببخشد، بیان کرد: هر چه ساختار در مراحل تشکیل سریع تر تشخیص داده شود، از فعالیت فرم کاسته میشود و ادراک آن سریع تر صورت می گیرد.
اصولی نظیر سلسله مراتب در به کارگیری نور، تطابق نور، ترکیب بندی نور ، تنظیم شدت و رنگ و استفاده از سایه روشن در طراحی می تواند کمک بسزایی در شکل گیری کالبد روحی مطلوب در سیمای روزانه و شبانه ساختمان داشته باشد.
لزوم طراحی نماهای شهری با در نظر گرفتن کیفیات نور
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: طراحی سیمای ساختمان با در نظر گرفتن نور طبیعی در روز می تواند از عوامل تأثیرگذار در ادراک بهتر بنا و خوانایی آن برای ناظر باشد. به عنوان مثال : استفاده از ترکیبات حجمی جهت ایجاد سایه روشن برای برجسته کردن عناصر مهم در نما مانند ورودی ، بازشوها و...تغییر ، تلطیف و یا تأکید بر بافت مصالح با جایگیری مناسب با توجه به جهت و میزان تابش نور طبیعی ، تأکید بر عناصر عمودی ، افقی و ایجاد ریتم با سایه روشن ها در نما و...
جهانبخش یکی از نقایص معماری و شهرسازی ما را طراحی با احتساب نور خورشید برشمرد و گفت: با تاریکی هوا تمامی خلاقیت ها و هنرهایی که برای آن کوشش شده، یک باره در تاریکی شب محو میشوند. زندگی شهری و بالطبع الزامات اقتصادی مرتبط با آن ایجاب می کند که دامنه فعالیت های انسانی از طول روز گذشته و تا پاسی از شب ادامه یابد. به این ترتیب، کار و فعالیت شبانه به تدریج به بخشی از زندگی شهری تبدیل شده است.
وی گفت: کلیه فعالیت های شهری که قبلاً در روشنایی روز امکان پذیر بوده، اینک در شب و به کمک نور مصنوعی قابل اجرا هستند. به عبارت دیگر، الزامات شهرنشینی، شب را برای انسان تبدیل به روز کرده و فضاهای شهری در این پدیده جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده اند. تغییرات بنیادینی که فعالیت های شبانه موجب آن شده اند، به تدریج سیمای خاصی را به محیط تحمیل می کنند که در صورت هدایت آگاهانه، می توانند کیفیت زندگی شهری را بهبود بخشند.
جهانبخش با تأکید بر اینکه تأثیرات عمیق حاصل از این تحولات، باید معماران را بر آن دارد تا به ارزیابی مجدد کاربرد نور مصنوعی در راستای تأثیر بر ادراک انسان و القای بهتر و دل نشین تر هنر معماری به بیننده بپردازند، به ذکر مثالی پرداخت و گفت: قابلیت استفاده از نور مصنوعی و تأثیر آن بر ادراک انسان را می توان در مثالی ساده، یعنی نور چراغ راهنمایی و رانندگی در چهارراه ها که هر رنگ تأثیر مشخصی مانند خطر، احتیاط و یا آسودگی را به راننده و عابر القا میکنند، نشان داد.
عضو سازمان نظام مهندسی استان تهران اذعان داشت: سیمای شهر در شب نیز روی دیگر سکه است که تابه حال به آن توجهی درخور نشده است. در این زمینه متخصصان باید سیمای شهر را از دریچه شب ارزیابی کرده و برای آن طراحی منحصربه فردی انجام بدهند ، همچنان که در شهرهایی چون فرانکفورت ،پکن ، شانگهای و.... نظام سیمای شهری شبانه برقرارشده است.
وی ادامه داد: طراحی هم زمان معماری و مدل سازی نور، این دو را لازم و ملزوم یکدیگر می سازد. نور، بخشی از مصالح ساختمانی می شود و با حجم و بدنه و نمای ساختمان یک پیکر را میسازند و هرکدام دیگری را تکمیل می کند.
پیشنهادات و راهکارها
این استاد دانشگاه در پایان پیشنهاد کرد: طراحی ساختمان به صورت طراحی توأمان معماری و مدل سازی نور که دیگر جزو مصالح محسوب می شود، موردتوجه قرار گیرد. به نحویکه از سطوح پایه آموزش معماری در متون درسی گنجانده و تدریس شود.
وی ادامه داد: استفاده از ترکیبات حجمی و در نظر گرفتن سایه روشن ها در طراحی نما به جای به کارگیری زوائد و الحاقات غیرکاربردی، مدل سازی نور برای شهر تهران در قالب طرح جامع جلوه های سیمای شبانه شهر، مهیاکردن برنامه صدور پروانه نما، مدل سازی نور برای ساختمان ها در دستور نقشه ها ازجمله دیگر پیشنهادات من برای بهتر شدن نورپردازی سیمای شهری است.
وی تأکید کرد: باید از نورپردازی بدون برنامه میادین، گذرها و برخی زیرگذرها پرهیز شود و در عوض برنامه فراگیر برای شهر تهران در دستور کار قرار گیرد.