کارنامه موفق رویکرد اجتماعی درمدیریت آب

گروه تأسیسات: مدیریت منابع طبیعی ابعاد مختلفی دارد که بر یکدیگر نیز تأثیرگذار هستند و درنتیجه حل مسائل این حیطه نیز نیاز به درک متقابل از ابعاد فنی، طبیعی و اجتماعی آن دارد. متخصصان سنتی همچنانکه تاکنون ساختار آموزشی و درک آکادمیک از مشکلات محیط زیست ایجاب میکرد تنها بر دو جنبه طبیعی و فنی این مشکل تأکید داشتند اما تحولات محیط زیستی دهه اخیر در بعد جهانی کارشناسان را به جنبه اجتماعی مدیریت منابع طبیعی و به ویژه مدیریت آب حساس کرده است. ابعاد مختلف مدیریت آب برای رویکردی جامع به مسئله آب باید چهاراصل بدیهی را پذیرفت: نخست اینکه بر پیچیدگی و چندوجهی بودن مسئله و راه حل آن صحه گذاشت. دوم زمینه نسبتاً محلی درعین حال ارتباط آن با سطوح بالاتر ملی و منطقه ای را پذیرفت و سوم اینکه بر لزوم رویکرد چندوجهی برای حل مسئله تأکید کرد و چهارم اینکه ارتباط مطمئنی میان رشته ها و جنبه های مختلف مسئله ترسیم نمود. لازمه چنین تغییر رویکردی به ویژه در برابر مسئله آب در کشورمان و همچنین منطقه خشک خاورمیانه نیازمند تغییر مدیریت از ملاحظات صرفاً فنی به مباحث اجتماعی-سیاسی است. سیاسی ازاین جهت که به دلیل طبیعت مسائل زیست محیطی و منابع طبیعی در بیشتر موارد از مرزهای کشورها فراتر میرود و کشورهای یک منطقه را درگیر خود میکند ، ازاین رو دیپلماسی انرژی و ارتباط سیاسی برای حل مسائل آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مدیریت آب در منطقه بحران زده ای که اسیر جنگ شده است (که خود بر مسائل زیست محیطی تأثیرگذار خواهد بود) بر پیچیدگی این موضوع بیش ازپیش افزوده است. منطقه خاورمیانه امروز که کشور ما در مرکز آن قرار دارد دچار این پیچیدگی شده و عجیب نیست که امروز بزرگ ترین مشکلات محیط زیستی نیز در همین منطقه روی میدهد. چنانکه پیش تر گفته شد مدیریت آب نیازمند رویکردی چندوجهی است که در جدول زیر تشریح شده است. در این جدول سه بعد فنی، مدیریتی و اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مسئله از یکدیگر تفکیک شده وسایل و راهکارهای اعمال هرکدام ذکرشده و دامنه عملکردی هرکدام تشریح شده است. بعد اجتماعی و فرهنگی مدیریت آب پژوهش های مختلف نشان داده است که بدون در نظر گرفتن جنبه های فرهنگی و اجتماعی جامعه و بدون کوشش ها برای اصلاح ساختار آموزشی و ایجاد محرک ها بسیار بعید است که مدیریت منابع آبی به موفقیت برسد. به همین دلیل در هر ابتکاری مانند روش های آبیاری، آب رسانی، بهداشت باید عنصر جامعه و آموزش و تصحیح رفتارهای جمعی را وارد کرد. نشانه ای از موفقیت آمیز بودن این عنصر را در طرح هایی که سازمان بهداشت جهانی (WHO) به سرانجام رسانده است، میبینیم. یکی از این طرح های موفقیت آمیز با نام اختصاری PHAST به دگرگون سازی آبیاری و بهداشت به شیوه مشارکت آمیز تأکید دارد. این طرح به روش های مشارکت آمیز و تشویقی برای صرفه جویی و بهره وری در مصرف آب اشاره دارد و روش هایی مانند ایجاد عزت نفس، برنامه ریزی، ایجاد حس مسئولیت، ایجاد انجمن و سازمان های قدرتمند و همچنین تدابیری برای حل مشکلات به صورت مشارکتی را به مردم یاد میدهند. همچنین طرح PHAST باعث افزایش آگاهی در مورد سلامت شده و رفتارهای بهداشتی، آبیاری و آب رسانی را تغییر میدهد؛ به این صورت که با تشویق به مشارکت و ایجاد حس تعلق جمعی، خودآگاهی و سازماندهی مشارکت جمعی را تشویق کرده و افزایش میدهد. نتیجه این طرح ها بسیار موفقیت آمیز بوده ،به گونه ای که کارآیی و بازدهی تکنولوژیهای آبیاری به همراه استفاده از این روش ها چند برابر افزایشیافته است. آنچه بایسته است در این سطح مدنظر قرار گیرد اینکه این روش ها در تمام سطوح از خانه داری گرفته تا مصارف کشاورزی و اقتصادی توانسته جواب مناسب خود را دریافت کند. در طرح دیگری که بازهم زیر نظر مرکز جهانی آب و آبیاری صورت گرفت، استفاده از بنگاه های تسهیل کننده و حمایت کننده و نقشی که این بنگاه ها میتوانند در بالا بردن بهره وری داشته باشند، بوده است. هدف این طرح تسهیل مدیریت آب و ایجاد مراکز تصمیم ساز در سطح روستایی بوده است و به همین مناسبت این طرح MANAGE (مدیریت کردن) نامیده شد. مراکز تصمیم ساز در اینجا همانند نهادهای مردمی عمل میکردند و در ارتباطی دائمی و رو در رو با کشاورزان به توسعه روش ها و ابزار دسترسی به آب کشاورزی و در عین آن بهره وری در استفاده از آب میپرداختند. این شیوه در بسیاری از نقاط جهان صورت گرفت، مناطقی که بعضاً ازنظر منابع آب دچار کمبود بودند یا اینکه آب کافی وجود داشت ولی بهره وری اندکی حاصل میشد، مناطقی مانند آفریقا (کامرون و کنیا)، جنوب آسیا (پاکستان و نپال) و همچنین آمریکای جنوبی (کلمبیا و گواتمالا).