تجربه های جهانی یارانه انرژی

تا مدت زیادی به یارانه های سوختی به مثابه ابزاری برای ارتقای اقتصادی و اجتماعی اقشار فقیر نگریسته میشد . کشور های درحال توسعه و به ویژه کشور های نفتی خاورمیانه از مصر گرفته تا ایران از مزیت های درآمد نفت استفاده میکردند تا علاوه بر جلب رضایت شهروندان برنامه هایی تحت عنوان تقسیم ثروت عمومی را به اجرا بگذارند . نتیجه این سیاست ها اما به نفع قشر های فقیر تمام نشد و این یارانه ها به سود اقشار ثروتمند تمام شد . علاوه بر این نتایج فاجعه باری برای اقتصاد این کشور ها در پی داشت . کسری بودجه ، اختلال در اقتصاد ، صدمه به محیط زیست و تخصص نیافتن یارانه به امور ضروری ازجمله حوزه های سلامت و آموزش که طبیعتا میبایست هدف اصلی یارانه ها باشد از آن جمله بود . در کشور های خاورمیانه و شمال آفریقا به طور متوسط 500 میلیارد دلار ، یعنی چهار برابر کمک های بین المللی صرف یارانه ها میشود . طبق برآورد ها 40 درصد منفعت این یارانه ها به اقشار ثروتمند تعلق میگیرد و تنها 7 درصد آن نصیب اقشار فقیر میشود . سیاست های تعدیل یارانه ها به خاطر مشکلات سیاست یارانه ای در سال های اخیر بسیاری از کشور های درحال توسعه با چرخشی به سوی سیاست های لیبرالی سعی در اصلاح آن کردند . سال گذشته اندونزی 40 درصد به نرخ بنزین خود افزود ، ایران مرحله دوم هدفمندی یارانه ها را آغاز کرد و رئیس جمهور جدید مصر ، ( السیسی) ، برای حذف یارانه ها در دو سال گذشته تحت فشار قرارگرفته است . حتی کویت اعلام کرده است که برنامه ای برای تعدیل یارانه های بنزین در دست دارد . تجربه نشان داده است که این سیاست به صورت ضربتی به نتیجه نخواهد رسید اما تلاش برای حذف یارانه ها به همراه سرمایه گذاری در بخش های عمومی مانند آموزش و بهداشت به نتایج عادلانه تری برای اقشار فقیر میرسد . مضاف بر اینکه یارانه ها شهروندان را به مصرف بیشتر تشویق میکند . نمونه ای کامل از سیاست های یارانه ای را در تجربه ایران میشود پیگیری کرد که بالاترین نرخ تخصیص یارانه سوخت در جهان را دارد . در 35 سال گذشته ایران از یکی از کم مصرف ترین کشور ها بود اما به رکورددار جهانی مصرف سوخت و انرژی بدل شده است ، به گونه ای که 36 درصد میزان سوخت خاورمیانه در ایران مصرف میشود و حتی امروز با افزایش قیمت سوخت در طی برنامه هدفمندی یارانه ها به دلیل سقوط ارزش ریال همچنان بالاترین میزان یارانه از آن ایران است . سیاست های یارانه ای سیاست های یارانه ای به دو طریق در جهان به اجرا درمی آیند . نخست یارانه مستقیم که به کالا های یارانه ای تعلق میگیرد تا به قیمتی پایین تر از قیمت حقیقی به دست مصرف کننده برسد . نمونه مأنوس این شیوه یارانه بنزین و گازوئیل است که شهروندان آنها را چندین برابر کمتر از قیمت حقیقی خریداری میکنند . این موضوع ایران را به یکی از مراکز قاچاق سوخت به کشور های منطقه تبدیل کرده است به گونه ای که 16 درصد سوخت ایران به کشور های همسایه و مخصوصا به کشور ترکیه که قیمت سوخت بسیار بالاست ، قاچاق میشود . شیوه دیگر یارانه بعد از اعمـال مـالیات است . لازمه این نوع یارانه نخست وجود سیستم مالیات دهی در سوخت ، مشابـه دیگر کالا ها و خدمات است و نیز انعکاس ارزش واقعی سوخت در قیمت آن است . برخی از سوخت ها تأثیر بیشتری در انتشار گاز های گلخانه ای و گرم شدن زمین و همچنین انتشار آلودگی دارند ، این شیوه یارانه دهی میتواند در کنترل مصرف این سوخت ها و درنتیجه کم شدن آلودگی مؤثر باشد . ناگفته پیدا است نوع دوم اعمال یارانه بیشتر در کشور های توسعه یافته معمول است و نوع مستقیم در کشور های درحال توسعه و عقب مانده . در سال 2009 گروه جی20 شامل کشور های توسعه یافته و اقتصاد های نوظهور نسبت به خروج از یارانه های ناکارآمد در کشور های این حوزه واکنش نشان داد و مقرر شد سیاست های اصلاحی را اعمال کنند . در سال 2012 نیز نسبت به خروج از این کشور ها از این چرخه اقتصادی ناقص تصمیماتی گرفته شد . علیرغم ظرفیت و خواست سیاسی برای برون رفت از دوره اقتصاد یارانه ای، این کار برای همه کشور ها ساده نیست و اغلب با اعتراض های عمومی همراه است . فقدان حمایت عمومی یکی از مشکلات فراروی حذف یارانه های ناکارآمد است و مخصوصا کشور هایی که با مشکلات اقتصادی و قشر فقیر گسترده روبه رو هستند جسارت حذف یارانه ها را از دست میدهند و همین موضوع به مشکلات مالی و اقتصادی بیشتر و درنتیجه ضعف اقشار ضعیف و میانی کشور های درحال توسعه میانجامد . مسئله به ویژه درکشور های صادرکننده نفت مصداق بیشتری دارد ، کشور هایی که به خاطر این درآمد سرشار عموما سوخت را به قیمت ناچیزی در اختیار شهروندان میگذارند و به دلیل همین منابع و عایدات آن ، برای این دولت ها سیستم مالیاتی در بسیاری از آنها جایگاهی ندارد . وزارتخانه های انرژی و نفت اغلب در این کشور ها به مثابه متصدی توزیع منابع طبیعی نگریسته میشود و برنامه های رفاه اجتماعی و عمومی همچون بهداشت ، آموزش و مسکن غایب بزرگ عرصه سیاست های رفاهی برای اقشار فقیر هستند . یارانه های هدفمند برنامه های اصلاح یارانه ها به ویژه ازآن رو پیچیده هستند که بر روی قیمت کالا های تولیدی و دیگر خدمات تجاری تأثیرگذار خواهند بود . کشور های مختلف سازمان بین المللی انرژی ( International Energy Agency ) و برنـامـه محیط زیست سازمان مـلل متـحد ( United Nation Environment Program ) .پیشنهاداتی را ارائه کرده اند . گرچه دستورالعمل واحدی در برخورد با این مسئله وجود ندارد و هر کشور بر اساس شاخص های محلی خود با این موضوع برخورد میکند . اما این برنامه های پیشنهادی اکنون در دستور کار بسیاری از کشور ها قرارگرفته است . نکته حائز اهمیت این است که تمام یارانه ها بازخورد منفی در برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی نداشته اند و یارانه های معقول بعد از مالیات با رویکرد توسعه ای و محیط زیستی وضع میشوند . ازجمله آنها موارد زیر است : • یارانه به صنایع کوچک اغلب خانوادگی در رقابت با محصولات و خدمات شرکت های بزرگ بین المللی برای افزایش موقعیت های شغلی • یارانه ها به توسعه صنایع روستایی و محلی برای حفظ پیوستگیهای ملی و اجتماعی • یارانه هایی برای کم کردن وابستگی به محصولات وارداتی • یارانه ها به انرژیهای نو و تجدید پذیر در جهت قابل استفاده کردن آنها در بین همه گروه های اجتماعی و افزایش سطح زندگی • یارانه هایی برای حفاظت از محیط زیست . در این میان یارانه هایی هستند که به اقتصاد ، محیط زیست و حتی سطح زندگی اقشار پایین از طریق کمبود بودجه در برنامه های اجتماعی و رفاهی واقعی ضرر میرسانند که اکثر یارانه های سوخت فسیلی در این شاخه قرار میگیرد . در برخورد با آنها دولت ها باید برنامه های اقتصادی و اجتماعی را با هم به اجرا بگذارند . پیشنهاد های برنامه محیط زیستی سازمان ملل برای اتخاذ یارانه های سودمند به قرار زیر است : • گروه هدف یارانه ها به درستی شناسانی شود • یارانه ها باید تأثیرگذار باشند . به این معنی که یارانه ها نباید انگیزه ای برای کنار گذاشتن بهره وری در تولیدکنندگان و مصرف بیرویه در مصرف کنندگان ایجاد کند • برنامه های یارانه ای میبایست از ابتدا مورد ارزیابی قرارگرفته باشد و همراه با اصول اقتصادی هزینه و فایده باشد • یارانه ها باید عمل گرایانه باشند یعنی توسط دستگاه اجرایی با قیمتی معقول قابل اتخاذ باشد • قیمت و اطلاعات مالی که دولت برای اتخاذ یارانه ها اعمال میکنند باید شفاف باشد • در آخر یارانه ها باید در یک دوره زمانی مشخص وضع شوند و همراه با طرح هایی جهت جلوگیری از وابستگی جامعه هدف به آن یارانه ها صورت بگیرد . برنامه اصلاحی هرچند یارانه های مضر بار زیادی بر دوش اقتصاد و دولت میافکنند ولی حتی در برخورد و حذف آن یارانه ها نیز میبایست شرایط اقتصادی و اجتماعی و به صورت مرحله ای در نظر گرفته شود تا بار فشار مالی کمتری به گروه هدف یارانه ها یعنی اقشار پایین اعمال شود . نکته دوم اینکه مقامات اجرایی و اقتصادی باید در گفتگویی دوطرفه در عرصه عمومی حضور پیدا کنند و نیاز به اتخاذ این سیاست ها را به گوش گروه های هدف و مردم برسانند . تجربه کشور ما نیز نشان داده است که با کنار گذاشتن مردم و بیاعتنایی به افکار عمومی هیچ برنامه اقتصادی جامعی به هدف خود نخواهد رسید . آژانس بین المللی انرژی ( IEA ) پیشنهاد های زیر را ارائه داده است : • اتخاذ سیاست های دوره ای بلندمدت برای حذف موفق یارانه های مضر • سنجش منظم بازخورد سیاست ها بر روی گروه های هدف • ارتباط دائمی از طریق رسانه ها با مردم و شفافیت در ارائه سیاست ها و آمار ها • افزایش قیمت به صورت دوره ای و زمانمند • افزایش بهره وری در تولیدات داخلی و محلی • اصلاحات سازمانی و دموکراتیک کردن و پاسخگو کردن ساختارهای سازمانی.