معماری اقلیمی و همساز با اقلیم

مهندس طاهره کولانی* کوهستان های غربی کشور در دسته اقلیم سرد قرار میگیرند. اگرچه میزان سرما و دوام آن در مناطق سرد متفاوت است ولی به طورکلی اصولی برای جلوگیری از اتلاف حرارت ساختمان در قسمت های مختلف این مناطق رعایت شده است. در این مناطق تا حد ممکن تلاش شده است به شکل طبیعی و از گرمای ناشی از پخت وپز و حضور افراد و دام ها، ساختمان گرم شود. اصول کلی و عمده ای که در معماری این مناطق رعایت شده است عبارتند از: 1) استفاده از پلان های متراکم و فشرده. برای کم کردن جداره هایی که در برابر سرما قرار دارند، خانه ها به هم چسبیده میباشند و با این کار، خانه ها محفظه حرارتی خوبی برای یکدیگر میباشند و از هدر رفتن گرما جلوگیری میشود به دلیل سرمای شدید این مناطق در فصل زمستان، فرم های باز یا فرم هایی که ضلع شمالی _ جنوبی آنها بلندتر از ضلع شرقی _ غربی آنهاست، مناسب نیست و بهتر است فرم ساختمان فشرده و پلان آن مربع باشد. ساختمان های دو طبقه ای که فرم آنها شبیه مکعب است، بهترین نوع ساختمان از نظر کنترل گرمای داخلی در زمستان است. 2) به حداقل رساندن سطح خارجی در برابر سطح مورد پوشش: شکل ساختمان میتواند تأثیر زیادی در هماهنگ ساختن ساختمان با شرایط اقلیمی، همچنین در تعدیل انتقال شرایط بحرانی هوای خارج به داخل ساختمان داشته باشد بهترین فرمی که کمترین مقدار حرارت را در زمستان از دست بدهد و در تابستان نیز کمترین مقدار حرارت را از آفتاب و محیط اطراف دریافت کند، پلان مربع میباشد. زیرا با وجود بیشترین حجم کمترین سطح خارجی را دارد. کار دیگری که برای به حداقل رساندن سطح خارجی انجام شده است فشرده کردن بافت و به هم چسباندن خانه ها به هم میباشد. 3) استفاده از مصالحی با ظرفیت و عایق حرارتی خوب: در مناطق سرد هدف اصلی حفظ حرارت در داخل ساختمان است و عمده ترین عامل در این مورد، مقاومت حرارتی دیوارهای جانبی ساختمان است. بنابراین در این مناطق، دیوارهای جانبی ساختمان باید مقاومت حرارتی خوبی داشته باشند تا از اتلاف حرارت داخل ساختمان جلوگیری کند. در قسمت های داخلی ساختمان برای ایجاد تعادل حرارتی در قسمت های مختلف از مصالحی استفاده میشود که ظرفیت حرارتی خوبی داشته باشند و اینجا مصالح سنگین کاربرد بیشتری دارد. مصالح اصلی که در ساخت این خانه ها به کاربرده میشود سنگ، چوب و خاک و آهک است. دیوارها را معمولاً از سنگ با ملات گل آهک میسازند و تیرک های چوبی با مقطع مربع را برای بالا بردن پیوستگی و مقاومت دیوار در برابر وزن خود دیوار و بارهای وارده در بافت دیوار قرار میدهند. مصالح سقف ها نیز از مصالح بومی، سازه آن از تیرک های چوبی و پرکننده آن علف های خشک و گل میباشد و در نهایت اندودی از کاهگل. 4) به حداقل رساندن میزان تعویض هوای داخلی و تهویه طبیعی و در نتیجه، جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج از ساختمان. در زمستان به دلیل سرمای شدید و وجود سوز ناشی از کمبود رطوبت هوا، باید از خروج هوای داخلی جلوگیری کرد. برای این منظور تا حد امکان ورودیهایی که تحت وزش باد هستند، فیلتر میشوند. در تابستان تهویه طبیعی با باز کردن پنجره ها صورت میگیرد و برای جلوگیری از تابش آفتاب بر جداره های آفتابگیر اکثراً درخت هایی با ارتفاع 3تا5 متر مثل درخت توت یا بید میکارند. 5) انتخاب بام های مسطح و نگهداری برف بر روی بام ها به عنوان عایق حرارتی. 6) برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب، ابعاد پنجره ها نسبت به مناطق گرم و خشک افزایشیافته است. همسازی معماری با نیازهای کارکردی در این معماری با توجه به شیب تند زمین ساختار خانه ها به صورت لایه لایه میباشد. در بعضی جاها سقف خانه پایینی حیاط خانه بالایی میباشد و با این کار نیاز به فضاهای باز و مسطحی مثل حیاط برطرف میشود ولی همچنان توده ها تراکم خود را برای جلوگیری از نفوذ سرما حفظ میکنند و کمترین سطح خارجی را نسبت به توده خواهند داشت. با اینکه این خانه ها بسیار به هم چسبیده و پیوسته هستند ولی حریم خصوصی، آسایش دمایی، آسایش بصری، هر خانه ای تأمین شده است. مسیرهای رفت وآمد درجاهایی که شیب زمین نسبتاً زیاد است، به خاطر هماهنگی با شیب زمین به صورت پله پله ساخته شده اند و در جاهایی که درصد شیب کم است به صورت شیب دار باقیمانده است. بالا رفتن از این پله ها و یا زمین شیب دار ممکن است خسته کننده باشد، به این منظور در بعضی جاها محلی برای نشستن و رفع خستگی ساخته شده است. همسازی معماری با روحیه جمعی استفاده کنندگان با توجه به روحیه آزاد این مردمان اکثراً مایل اند که خانه هایشان فضاهای دلنشین و باز مثل حیاط داشته باشد یا هنگامیکه در اتاق مینشینند وسعت دید داشته باشند و منظره باز بیرون را ببینند بنابراین پنجره ها تقریباً بزرگ و پایین هستند و یا اکثر خانه ها دارای تراس میباشند. همسایگیهایی که در بافت به وجود میآید ناشی از روحیه خویشاوند طلب آنان میباشد. خانه هایی که در یک همسایگی وجود دارند، اکثراً با هم فامیل بوده و یا حتی پنجره ای در حیاط یکدیگر دارند و یا حیاطی که دام هایشان به آن وارد میشود، مشترک است. البته فضای خصوصی این خانه ها خیلی از فضای عمومی بیرون جدا نیست و با یک در که فصل تابستان تبدیل به یک پرده میشود، جدا میگردد و بنا بر روحیه مهمان پذیری و مهمان نوازی اکثراً درِ خانه هایشان باز میباشد. *عضو کمیسیون معماری سازمان نظام مهندسی استان کرمانشاه