فصلی تازه در تاریخ نف ت

در جدیدترین نشست کشورهای عضو اوپک، قیمت نفت در پایین ترین سطح خود در 5 سال گذشته تعیین شد . تولیدکنندگان بزرگ نفت مانند عربستان سعودی و روسیه، ایران ،ونزوئلا و مصرف کنندگان بزرگی مانند ایالات متحده و چین همگی از وضعیت جدید متأثر خواهند شد و ژئوپلتیک منطقه خاورمیانه، اتحاد اعضای اوپک و اشتغال بسیاری از نیروی کار آمریکا و اروپا تغییر خواهد کرد ، همچنان که هم اکنون نیز پایین آمدن قیمت نفت بر روی بلیت های هوایی در آستانه کریسمس تأثیر گذاشته است. از یک سو میتوان عنوان کرد تغییر جدیدی روی نداده و در دهه 70 شمسی نیز قیمت نفت به بشکه ای زیر 20 دلار رسید، اما به نظر میرسد ماهیت انرژی جهان در حال تغییر است و 166مین نشست اوپک تنها آغازی بر سری رویدادهایی خواهد بود که در آینده آشکارتر میشوند. با کشف ذخایر عظیم نفتی در ایالات متحده سهم اوپک اکنون تنها به یک سوم کاهشیافته و در کنار آن هشدارهایی مبنی بر گازهای گلخانه ای، کشورها را به توسعه و استفاده بیشتر انرژیهای نو تشویق کرده است. کشورهایی که زمانی تمام نفت جهان را میبلعیدند اکنون اشتهای کمتری پیدا کرده و یا در مصرف خود صرفه جوتر شده اند. در یک کلام میتوان چنین برداشت کرد که پارادایم انرژی دیگر پارادایم دهه 70 میلادی نیست که افزایش نفت باعث تغییرات سیاسی زیادی در کشورهای مختلف شد. چه چیزی تغییر کرده است آخرین گزارش آژانس بین المللی انرژی (IEA) مستقر در پاریس بسیاری از رویکردهای انرژی را تغییر داده و همین گزارش بعد از نشست اوپک باعث کاهش قیمت نفت شد. بر اساس این گزارش قیمت نفت نه تنها باز هم کاهش خواهد یافت بلکه در سال ها و حتی دهه های آینده در سطح 50 تا 60 دلار باقی خواهد ماند. این درحالیاست که در سال های اخیر قیمت نفت نوسان زیادی نداشته و در سطح 80 تا 110 دلار معامله میشده است. تنها در دهه 90 میلادی بود که قیمت نفت به بشکه ای 20 دلار کاهش یافت و حتی در یک مقطع زمانی به سطح 7 دلار هم رسید و آن زمانی بود که بحران مالی به اقتصاد جهانی آسیب زده بود. اما چه چیزی در این دوره تغییریافته است که به تعبیر برخی کارشناسان انرژی، فصلی از تاریخ نفت ورق خورده است. هرچند برخی از کارشناسان عمدتاً سیاسی این تنزل را جایگزینی برای تحریم ها قلمداد نموده و یا برخی دیگر عربستان سعودی را ابزاری برای فشار بر ایران، سوریه و روسیه میدانند اما میتوان گفت عربستان سعودی و تمام اعضای اوپک نیز در مقابل این کاهش قیمت آسیب دیده اند و به نظر این گفته چندان موجه نمینماید. اعضای اوپک در تعیین سقف تولید بیشتر به رقبای تازه خود در آمریکا نظر داشتند، آنها که بیمحابا نفت شیل را استخراج کرده و روانه بازار میکنند ؛ گرچه سیاست همیشه در تصمیمات اوپک نقش آشکاری داشته است. نخستین چالش ابزارهای جدید حفاری نفت بود که نفت را از منابعی که تاکنون غیرقابل دسترس به نظر میرسیدند استخراج میکرد. نفتی که به نام شیل شناخته میشود از اعماق لایه های زیرین اقیانوس و حتی از مناطقی دور از ساحل استخراج میشود. بسیاری از این منابع به سبد نفت آمریکا اضافه میشود که اکنون به رقیبی برای بزرگ ترین تولیدکننده جهان یعنی عربستان سعودی تبدیل شده است. حتی تخمین زده میشود که کانادا، مکزیک، برزیل، عراق، کنیا، اوگاندا و دیگر کشورها نیز میزان بیشتری از نفت را با این شیوه های تازه استحصال کنند. به گفته جیسون باردوف، مدیر موسسه سیاست انرژی جهانی در دانشگاه کلمبیای آمریکا و مشاور ریاست جمهوری آمریکا توسعه ای که در 5 تا 6 سال اخیر بر اثر فناوریهای استخراج شیل صورت گرفته راه ایالات متحده را برای تبدیل شدن به یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت و گاز طبیعی باز میکند: «وقتی به بازار نفت نگاه میکنید ریسک ژئوپلیتیک مناطق تولیدکننده نفت، کلیدی برای تحلیل بازار آینده خواهد بود.» بهره وری بلای جان کشورهای نفتی به موازات این اکتشافات و توسعه شیوه های جدید استخراج مانند شکافت هیدرولیکی، درخواست سوخت های فسیلی رشدی که مورد انتظار کارشناسان نفتی بوده را نداشته است. مصرف ایالات متحده و اروپا به دلیل آنچه بهره وری چشمگیر وسایل نقلیه خوانده میشود در حالت متعادلی قرارگرفته است و نسل جدید شهروندان این کشورها میزان کمتری اتومبیل خریداری کرده و از آن مهم تر اینکه کمتر از اتومبیل های شخصی استفاده میکنند. البته رشد طبقه متوسط دوستدار اتومبیل شخصی درکشورهایی مانند چین و هند به نوعی جایگزین نسل دوستدار اتومبیل آمریکا و کانادا شده است (در حال حاضر چین مقام نخست را در مصرف نفت از آمریکا ربوده است) اما رشد اقتصادی آسیا در سال های اخیر با کاهش روبه رو بوده و در بین کارشناسان در مورد خیز دوباره این کشورها اختلاف نظر وجود دارد. علاوه بر این ، بهره وری و صرفه جویی سوخت از ساختمان ها و آشپزخانه های منازل گرفته تا کارخانه ها و نیروگاه ها درخواست مصرف سوخت را بسیار کاهش داده است. نگاهی به کارنامه کشورهایی مانند آلمان و ژاپن در ده سال گذشته نمونه بارز این ادعاست. این بهره وری را در شهرسازی و آسفالت کشی راه ها و تولید چرخ ماشین ها نیز میتوان مشاهده کرد. به نظر میرسد کاهش قیمت نفت در این دوره اولین نشانه از سیاست ها و برنامه های کشورهای جهان برای اقتصاد سبز و استفاده از منابع تجدید پذیر باشد. پارادوکس اوپک سیاست هم در کاهش قیمت نفت مؤثر بوده و هم از آن متأثر خواهد شد. کشورهایی که مدت ها صادرکننده نفت به شمار میآمدند و اعضایی که اتحادیه اوپک را تشکیل میدهند دیگر جایگاه گذشته را در قیمت گذاری نفت نخواهند داشت. کشورهای کوچک تری مانند نیجریه، ونزوئلا و اکوادور هم اکنون با کمبود بودجه مواجه شده اند و در سال آتی با مشکلات اقتصادی بسیاری روبه رو خواهند شد.این کشورها از یک سو باید بودجه خود را تنظیم نموده و از سوی دیگر میبایست سود تولید نفت خود را توجیه پذیر کنند. ایران بر اساس گزارش Citi در وضعیت قبل از نشست برای تنظیم بودجه خود به نفتی به قیمت 130 دلار برای هر بشکه نیاز داشت. روسیه نیز وضعیتی مانند ایران دارد یعنی با تحریم های بین المللی به خاطر بحران اوکراین روبه رو است و 40 درصد بودجه خود را از فروش نفت به دست میآورد. اقدام عربستان ، مانع استخراج نفت امریکا معمولاً در چنین شرایطی اوپک به کاهش سقف تولید رأی میدهد اما دخالت عربستان سعودی این مرتبه جلوی این سیاست را گرفت. پایین آمدن قیمت نفت، عملیات استخراج نفت شیل را با مشکل روبه رو کرده است چراکه هزینه استخراج هر بشکه نفت 50 تا 70 دلار است درحالیکه این رقم برای عربستان تنها 10 دلار بوده و به نظر میرسد برای دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس نیز همین گونه است. این ارقام کاملاً توجیه کننده تصمیم اوپک برای نگه داشتن سقف تولید در 30 میلیون بشکه است،هرچند این تصمیم اتحادیه صادرکنندگان نفت را با شکاف روبه رو کرده است. همه اینها نشان میدهد که در 10 سال آینده به گفته« آنتونی هالف» کارشناس انرژی در آژانس بین المللی انرژی،سیاست های بازار نفت مشابه 25 سال گذشته نخواهد شد. در 30 تا 40 سال گذشته اوپک نقش بزرگی در تعیین قیمت نفت داشت اما بازار تغییر رویه ای را تجربه میکند که به نظر پایدار مینماید.