بازارهای شرق منتظر ایران

در چهاردهمین نمایشگاه بین المللی صنعت برق ، حمید چیت چیان وزیر نیرو از صادرات برق به عنوان جایگزینی برای نفت نام برد . گفته ای که در نگاه نخست شفابخش اقتصاد ایران و مرهمی بر کسری بودجه ای است که قرار بود با نفت 100 دلاری بسته شود و اینک به 70 دلار راضی شده و برخی کارشناسان عمدتا از طیف سیاسی مخالف دولت نیز با انتقاد از دیپلماسی نفتی بیژن زنگنه از نزول قیمت نفت در آینده به زیر 50 دلار خبر میدهند . بااین حال ، سؤال این است که چقدر گفته های چیت چیان واقع بینانه است و آیا در شرایط اقتصادی امروز ایران ، صادرات برق گرهی از مشکلات کشور باز میکند ؟. صنعت برق ایران وزارت نیروی دولت یازدهم وارث صنعت برقی بود که از کمبود نقدینگی و بدهی شدید به پیمانکاران رنج میبرد . درواقع وزارت نیرو یادگار مجید نامجو به دلیل بالا نرفتن قیمت آب و برق و همچنین نقشی که این دو کالا در پرداخت یارانه ها داشتند ، به بدهکارترین وزارتخانه دولت احمدی نژاد تبدیل شد . این در حالی است که صنعت برق رشد فزاینده و بالنده ای داشته و ازجمله صنایعی است که تمام دانش فنی آن در کشور نهادینه شده است . البته تولید برق در تمام 30 ساله اخیر از پیک مصرف سرانه عقب بوده است و پس از کسر تلفات شبکه انتقال و توزیع حدود 190 تراوات ساعت آن توسط 28 میلیون مشترک مصرف شده است . گرچه رشد مصرف سالانه 8/35 درصد و رشد پیک 8/7 درصد را برخی با تغییر سبک زندگی مردم و استفاده از دستگاه های پرمصرف صوتی و تصویری و استندبای مرتبط میدانند که پیش ازاین معمول نبود ، اما واقعیت این است که ایرانیان اکنون 2 برابر متوسط جهان و بیش از 4 برابر کشور هایی مانند آلمان و ژاپن برق مصرف میکنند و اکثر این مصرف نیز مربوط به مصارف خانگی است که بازده اقتصادی برای کشور ندارد . در این شرایط ، تبدیل نیروگاه های کم بازده گازی به نیروگاه های سیکل ترکیبی و همچنین گسترش انرژیهای نو راهکار هایی است که وزارت نیرو برای مقابله با مشکلات روزافزون این صنعت تدبیر کرده است . همچنین کاهش تلفات 15 درصدی انتقال و توزیع برق و بهبود شاخص های استراتژیک دیگر ازجمله برنامه های وزارت نیرو است . ازاین رو هر 9 سال ظرفیت برق به دو برابر میرسد . این مهم موجب شده که در تمام سه دهه گذشته ، پارادایم حاکم بر صنعت برق کشور ، پارادایم توسعه ظرفیت باشد . راهکاری برای اقتصاد بدون نفت بسیاری از کارشناسان سیاست خارجی صادرات برق را راهکاری برای فرار از تحریم های نفتی میدانند اما خارج از مناقشات سیاسی و با توجه به ارزش برق و مشکلاتی که کشور های همسایه در مورد تأمین برق خود دارند ، صادرات برق ( با توجه به کاهش قیمت نفت ) ابزار مناسبی برای رسیدن به اقتصاد بدون نفت است . به گفته اسماعیل محصولی، مدیر امور بین الملل وزارت نیرو هم اکنون با بیشتر کشور های همسایه مبادلات برق صورت میگیرد و به چهار کشور ترکیه ، عراق ، افغانستان و پاکستان برق صادر میشود . البته ایران واردکننده برق از ترکمنستان و ارمنستان است که با ارمنستان ارتباط به صورت مبادله ای است یعنی هم واردکننده و هم صادرکننده برق هستیم .» طبق گفته های محصولی نزدیک به هزار و 500 تا هزار و 600 مگاوات ، میزان صادرات برق ما به کشور های همسایه است که حجم عظیمی از آن مربوط به کشور عراق است به گونه ای که یک چهارم برق صادراتی به این کشور فرستاده میشود . در اکتبر 2012 ایران قراردادی را با دو کشور هند و پاکستان برای صدور برق امضا کرد که با واکنش و فشار ایالات متحده بر روی پاکستان مواجه گردید اما دولت پاکستان از عبور جریان انرژی از مسیر کشورش به شدت استقبال کرده و به همین منظور قراردادی برای احداث یک خط ، بین ایران و پاکستان امضا شد . البته انتقاداتی نسبت به قیمت پایین برق صادراتی عنوان شده است ، به گونه ای که رستم قاسمی وزیر سابق نفت و مشاور فعلی رئیس جمهور را به واکنش واداشته است . اما در بررسی استراتژی صادراتی ایران میبایست چند نکته را مدنظر داشت : نخست اینکه در صادرات برق ، ایران به شرکت های اروپایی وابسته نیست ، دیگر اینکه کالای برق کالایی استراتژیک است که نمیتوان مانند دیگر کالا ها آن را ذخیره کرد و یا اینکه شرایط ذخیره آن محدود و سخت است ، سوم اینکه ایران توانایی فنی در اختیار گرفتن بازار صادراتی منطقه را دارد . بنابراین اگر حتی قیمت برق مناسب هم نباشد فواید ژئوپلیتیک و اقتصادی مناسبی برای کشور به همراه خواهد داشت و سرآغازی برای رشد این بازار خواهد بود . از سال 2007 ، مازاد تجارت خالص برق ایران بیش از شش برابر افزایش یافته و تا سپتامبر 2012 ، ایران صادرات برق خالص خود را درمجموع به 5290 گیگاوات ساعت افزایش داده است . اگر صادرات برق ایران همچنان به رشد متوسط سال های گذشته خود ادامه بدهد ، این کشور خواهد توانست بیش از 16 درصد از کل برق موردنیاز منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا را تأمین کند . موانع و چالش ها مهم ترین چالش در این زمینه رشد مصرف داخلی است که ایران را در مقام یکی از بزرگ ترین مصرف کنندگان این کالای اساسی قرار داده است . متوسط مصرف جهانی برق در دنیا برای مشترکان خانگی، 900 کیلووات ساعت در سال است ، درحالی که مشترکان ایرانی در بخش خانگی سالانه 2900 کیلووات ساعت برق مصرف میکنند که این رقم بیش از 3 برابر میانگین جهانی است . این موضوع خصوصیسازی ساختار بازار برق را به طور چشمگیری تحت تأثیر قرار داده است . درحالی که در برنامه پنجم توسعه نقش بزرگ تری برای بخش خصوصی در نظر گرفته شده است چالش دیگر تحریم های سخت چند سال اخیر است که با فشار ها به طرف های قرارداد ایران نیز همراه شده است . تحریم ها بر روی بخش انرژی ایران اخیرا شدت یافته وایران در پی یافتن شرکای تجاری جدید است . با ممنوعیت و محدودیت تجاری بین اروپا و ایران ، فرصت ها در بازار های خاورمیانه و آسیای مرکزی برای ایران جذاب تر شد . تغییرات سیستماتیک منطقه ای، اگرچه چالش های جدید ایجاد کرده است ، اما به همان نسبت فرصت های جدیدتری را نیز به وجود آورده است . به نظر میرسد در مورد برق برخلاف دیگر کالا ها نگاه ایران به جای بازار های اروپا و آسیا بیشتر به منطقه خاورمیانه معطوف است به همین دلیل میتوان چنین برداشت کرد که این بار بازار های شرق منتظر ایران است.