یادگار معماران مسیحی

تهران برخی از بهترین بنا های خود به ویژه در ناحیه مرکزی شهر را که هنوز دیدنیترین ناحیه شهر است ، وامدار ایرانیان مسیحی است . در این ناحیه به غیراز میدان حسن آباد که با آن معماری دلپذیر هنوز از شکیل ترین میدان های شهر است ، چند عمارت زیبای دیگر نیز وجود دارد که عبارتند از ساختمان پست ، کاخ دادگستری، کاخ گلستان ، بنای وزارت خارجه ، بانک سپه ، بانک ملی شعبه مرکز ، باشگاه افسران ، موزه ایران باستان ، کاخ مرمر و شاید چند عمارت دیگر . همه این عمارت ها به استثنای کاخ گلستان ( از کار های دوره قاجاریه ) و موزه ایران باستان که طراح آن«آندره گدار» بوده است ، کار ایرانیان مسیحی است . اگر این مجموعه را از وسط شهر تهران برداریم چیزی جز کوچه پس کوچه های کم ارزش باقی نخواهد ماند . میدان حسن آباد که بعد ها یک ضلعش را بانک ملی خراب کرد ، ولی با همان سه ضلع باقی مانده اش ، یادآور معماری اروپایی است ، کار قلیچ باقلیان است ( که عمارت شهربانی را هم ساخته است ) اما مهندس محاسب آن ، معمار برجسته ایران لئون تادوسیان بوده است؛کسی که کاخ مرمر را هم به پایان برد . بر اساس سخنان حسین لرزاده که در گفتگو با مسعود نوربخش نویسنده کتاب «تهران ، به روایت تاریخ» گفته ، داستان کاخ مرمر ازاین قرار است که معمارانی که دست اندرکار ساخت آن بودند خیلی زود از کار اخراج شدند و ادامه کار به دست لئون تادوسیان داده شد و به سرانجام رسید . تادوسیان زاده تهران بود . عمارت عالی پست خانه را الگال گالستیانس ، زاده جلفای اصفهان ، ساخته است؛ بنای این عمارت در سال 1307 شمسی به مناقصه گذاشته شد و نیکلای مارکف ، معمار گرجی، برنده آن شد ، اما ساخت آن به دست گالستیانس انجام گرفت . عباس مسعودی که در سال 1313 شمسی گزارشی از عمارت پستخانه در روزنامه اطلاعات نوشته ، الگال گالستیانس را سازنده آن معرفی کرده است . استاد لرزاده نیز روایت کرده است که عمارت پست ، کار الگال گالستیانس است . ساختمان وزارت خارجه در میدان مشق نیز کار دو تن از معماران مسیحی است . طرح آن را گابریل گوریکیان داد . کسی که در استانبول زاده شد و همان سال ( 1900 م ) خانواده اش از بیم سخت گیریهایی که بر مسیحیان در آن دیار شروع شده بود و به آوریل 1915 ختم شد ، به ایران آمدند و او را به ایران آوردندتا ده سالگی در ایران ماند . چند سال ابتدایی را در تهران خواند ، تابعیت ایرانی گرفت و آنگاه راهی اروپا شد و زمانی که به ایران بازگشت ، معماری با شهرت جهانی بود . گوریکیان در بازگشت تنها چهار سال در ایران ماند ( 1312 تا 1316 ) و باز راهی اروپا و آمریکا شد اما در آنچهار سال یادگار هایی از خود به جا گذاشت که تا قرن ها نام او را به عنوان یک ایرانی– چنان که خود میخواست – برقرار نگه میدارد . طرح ساختمان وزارت خارجه را او داد ، و هم میهن دیگرش ، الگال گالستیانس ساختش را به عهده گرفت . آن دو به اتفاق بنایی پی نهادند که هنوز از بهترین و کارآمد ترین بنا های ناحیه مرکزی شهر تهران است . طرح کاخ دادگستری را نیز که از مهم ترین بنا های آن دوره است ، گابریل گوریکیان داد . علاوه بر این از او طرح ساختمان وزارت صنایع را در کنار کاخ گلستان و چند ویلا را که همان اول ورودش به تهران ، به او سفارش شده بود ، داریم . اگرچه نمیدانیم امروزه وجود دارند یا در تخریب های مدام شهر تهران ازدست رفته اند؛ مانند ویلا های پناهی، خسروانی، نظام مافی، ملک اصلانی و فیروز . گابریل گوریکیان به همراه دو معمار دیگر از برجسته ترین ها در دوره خود بوده اند . آن دو تن دیگر پل آبکار و وارطان هوانسیان نام دارند . ساختمان مرکزی بانک سپه در میدان توپخانه و مهمان خانه دربند و طرح هتل فردوسی و هنرستان دختران در خیابان سرگرد سخایی کار وارطان هوانسیان ( زاده تبریز ) است و ایستگاه رادیو و مدرسه ناشنوایان باغچه بان و بسیاری از ادارات دارایی شهرستان ها کار پل آبکار ( زاده تهران ) . اینان هریک حدود نیم قرن به ایران خدمت کرده اند ، و بنا های ساخت آنان تنها به همین تعداد که نام بردیم محدود نمیشود . در کنار اینان باید از یک مسیحی نامدار دیگر یاد کنیم؛ اوژن آفتاندیلیانس ، زاده تبریز به سال 1292 خورشیدی، که تالار فرهنگ و دبستان فردوسی ( اداره آموزش وپرورش کنونی استان تهران ) و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، و ساختمان اولیه فرودگاه مهرآباد و کلیسای سرکیس مقدس ( کریم خان نبش ویلا ) و دبیرستان نوربخش همه از یادگار های اوست . در بین ساختمان های مدرن امروز تهران نیز ، بنای تالار رودکی، سینما متروپل ، سینما گلدن سیتی، سینما نیاگارا ، سینما دیانا و سینما کریستال را مسیحیان ساخته اند . تالار رودکی از بهترین و امروزیترین بنا های شهر ، کار همان اوژن آفتاندلیانس است . سینما گلدن سیتی را هم که امروز سینما فلسطین نام دارد ، او ساخته است . سینما های متروپل ، کریستال ، دیانا از ساخته های وارطان هوانسیان است اما سینما نیاگارا ساخته پل آبکار است . معماران مسیحی نه تنها بنا های مهم شهر تهران که بسیاری از بنا های مهم شهر های دیگر را هم طراحی کرده و ساخته اند . تبریز یک خیابان اصلی دارد که امروز نامش امام خمینی ( ره ) است . این خیابان را اودیس اوهانجانیان طراحی کرد؛ معماری زاده ایروان که پس از الحاق ارمنستان به شوروی به ایران آمد . ذکر این یادگار ها در تمام شهر ها این گزارش را دراز خواهد کرد . همین نمونه ها کافی است اما قلم برای دادن یک نمونه دیگر بیطاقتی میکند و آن شهر قم است . شعبه مرکزی بانک ملی، مصلای شهر و پایانه اتوبوس ها ، دانشکده پزشکی و شاید بنا های دیگر هم حاصل فکر و نقشه مهندس گورگین است که نام اصلی اش گورگن پیچیکیان است؛ معماری متولد ولگاگراد که از هفده سالگی به ایران آمد و تا پایان در ایران زیست و در ایران به مهندس گرگین شهرت داشت . ژانت لازاریان که اطلاعات مربوط به بنا های قم از کتاب او «دانشنامه ایرانیان ارمنی» استخراج شده مینویسد : «در سده اخیر بیش از یکصد و پنجاه معمار ارمنی در ایران مشغول کار بوده اند یا از این کشور برخاسته اند و در خارج از آن به فعالیت پرداخته اند» . در همان کتاب میخوانیم که مهمانخانه رامسر و همچنین کاخ رامسر کار مهندس معمار هوانس غریبیان است . کلیسا های ایران نیز که از آن سوی آذربایجان تا اصفهان پراکنده اند و از آثار مهم تاریخی و مذهبی ایران به شمار میروند طبعا کار دست مسیحیان ایران است . ژانت لازاریان مینویسد : «در هیچ کدام از کشور های جهان ( به غیراز ارمنستان ) معماری ارمنی- مسیحی همچون ایران رشد نکرده است و تنها در جلفای اصفهان در حال حاضر سیزده کلیسا دایر میباشد . ناگفته نباید گذاشت که امروز تمامی این بنا ها توسط میراث فرهنگی و با همکاری مهندسان مسیحی در حال مرمت هستند و از حمایت بیدریغ دولت ایران برخوردار هستند.