پایه گذار مهندسی نوین ایران

دارالفنون که نخستین و بزرگ ترین مدرسه به سبک جدید است، 162 سال پیش در روز یکشنبه نهم دیماه 1231 خورشیدی افتتاح شد. تأسیس دارالفنون، یکی از اقدامات چشمگیر میرزاتقیخان امیرکبیر است که حاصل آن، برآمدن نامدارترین چهره های علمی، ادبی و هنری ایران بوده است. اندیشه امیرکبیر در تأسیس دارالفنون نتیجه مجموع آموخته های او بود. وی آکادمی و مدرسه های مختلف روسیه را دیده بود و در کتاب جهان نمای جدید که به ابتکار و زیر نظر خودش ترجمه و تدوین شده بود، شرح دارالعلوم های همه کشورهای غربی را در رشته های گوناگون علم و هنر با آمار شاگردان آنها خوانده بود و از بنیادهای فرهنگی دنیای جدید خبر داشت. ساخت بنا در سال 1228 خورشیدی میرزا تقیخان امیرکبیر فرمان داد در شمال شرقی ارک شاهی تهران بنای مدرسه ای را به سبک مدارس عالی اروپا به نام دارالفنون آغاز نمایند. نقشه آن را میرزا رضای مهندس که در زمان عباس میرزا برای تحصیل به انگلستان رفته بود کشید و محمدتقی خان، معمارباشی دولت آن را ساخت. سردر زیبای دارالفنون را لرزاده، معمار معروف پدید آورد و خط چشم نواز بالای آن از عبدالحمید ملک الکلامی ملقب به امیرالکتاب است. چهار طرف مدرسه را پنجاه اتاق منقش و مذهب هرکدام به طول و عرض چهار زرع ساخته و جلو آنها را ایوان های وسیع بنا نمودند. در گوشه شمال شرقی تالار تئاتر احداث شد. در ورودی دارالفنون به طرف خیابان ارک «باب همایون» باز میشد. در کنونی آن در خیابان ناصرخسرو بعدها ساخته شد و مدت ها پس از اجرای ساختمان اولیه، قسمت های دیگری به آن افزوده شد. استخدام معلمان درحالیکه حدود یک ماه از آغاز ساختمان مدرسه میگذشت، امیرکبیر ژان داودخان، اول دولت را برای استخدام 6 نفر معلم به اتریش فرستاد. نظر امیرکبیر آن بود که معلمان خارجی باید از مداخله در امور سیاسی مملکت خودداری نمایند و تنها به کار تدریس بپردازند. به همین دلیل با استخدام معلمین روسی و انگلیسی و فرانسوی مخالف بود و مایل بود که معلمان موردنظر خود را از اتریش که در امور داخلی ایران دخالت نمیکرد، استخدام نماید. پس از چندی امیرکبیر سه نفر دیگر را به گروه شش نفری فوق الذکر افزود: یک نفر داروساز جهت تعلیم کیمیای فرنگی (شیمی)، فیزیک و داروسازی و دو نفر هم معدنچی که بتوانند در معادن کار کنند و یا به اصطلاح سرکارگر خبره باشند. ترتیب کار استخدام هفت معلم انجام گرفت مگر دو معدنچی که برای کار در معادن در نظر گرفته شده بودند. ژان داودخان با هرکدام قرار نامه جداگانه ای امضاء نمود و مدت خدمت هر یک را پنج سال و حقوق سالانه هرکدام را حدود ششصد تومان معین نمود و برای مخارج رفت وآمد هرکدام نیز چهارصد تومان در نظر گرفت. تخصص هفت معلمی که به این ترتیب از اتریش استخدام شده و از طریق قسطنطنیه و ارمنستان و پس از تحمل مشقات فراوان وارد تهران شدند، ازاین قرار بود: معلم مهندسی یک نفر، معلم پیاده نظام و تاکتیک نظامی یک نفر، معلم توپخانه یک نفر، معلم سواره نظام یک نفر، معلم معدن شناسی یک نفر، معلم طب و جراحی و تشریح یک نفر، معلم علوم طبیعی و داروسازی یک نفر. امیرکبیر برای تکمیل عده استادان و تنظیم برنامه درس های دارالفنون از میان اتباع فرنگی که در خدمت دولت بودند، هیئت مترجمان دولتی و نیز از ایرانیانی که در فرنگستان درس خوانده بودند، چند تن را برای تدریس و یا مترجمی معلمان خارجی برگزید. افتتاح سرانجام دارالفنون روز یکشنبه نهم دیماه 1231 خورشیدی (پنج ربیع الاول 1368 قمری و سیزده روز پیش از کشته شدن امیرکبیر) به طور رسمی گشایش یافت. بدین ترتیب بیست سال پیش از تأسیس دارالفنون توکیو و سه سال پس از تأسیس دارالفنون اسلامبول، دارالفنون ایران به دست صدراعظم بزرگ ایران، میرزا تقیخان امیرکبیر ایجاد شد. متأسفانه بنیان گذار دارالفنون یک ماه قبل از افتتاح مدرسه معزول شد و فرصت نیافت برنامه وسیع خود را شخصاً دنبال کند. وی 13 روز بعد از آغاز به کار دارالفنون در حمام فین کاشان به دستور ناصرالدین شاه به قتل رسید. سازمان مدیریت امیرکبیر پیش از آن که عزل شود میرزا محمدعلیخان، وزیر امور خارجه را که با وضع اروپا آشنا بود به سمت ریاست دارالفنون برگزید. دارالفنون در آن زمان از چنان اهمیت و منزلتی برخوردار بود که رضاقلیخان هدایت، مؤلف معروف، به نظامت (مدیریت داخلی) آن برگزیده شد و به این منظور از شیراز به تهران کوچ کرد. دارالفنون ابتدا جزو تشکیلات دربار بود و رئیس مدرسه با حمایت و زیر نظر شخص شاه در کلیه امور مدرسه استقلال کامل داشت و معلمان با اجازه شاه عزل و نصب میشدند. این مدرسه تا چهار سال پس از افتتاح زیر نظر یکی از شاهزادگان و یا رجال درباری اداره میشد و ازآن پس زیر نظر وزارت علوم که اولین وزیر آن اعتضاد السلطنه بود قرار گرفت. بودجه دارالفنون در سال تأسیس 7750 تومان بود و حدود 10 سال بعد بودجه آن به 30 هزار تومان رسید. محصلان نخست در نظر بود که 30 نفر شاگرد 14 تا 16 ساله در دارالفنون پذیرفته شوند، اما این عده در اولین سال افتتاح از 100 نفر هم بیشتر شد. رشته های درسی دارالفنون و تعداد شاگردان آن در بدو تأسیس به قرار زیر بوده و هر رشته در مکان خاصی از ساختمان مستقر بوده است: رشته مهندسی 12 نفر رشته طب و جراحی 20 نفر رشته فیزیک و شیمی و داروسازی 7 نفر رشته معدن شناسی 5 نفر رشته توپخانه 26 نفر رشته پیاده نظام 39 نفر رشته سواره نظام 5 نفر جمع 114 نفر حدود 10 سال بعد از آغاز به کار دارالفنون، عده شاگردان 387 نفر به قرار زیر ثبت شده است: رشته های سه گانه: توپخانه، پیاده نظام و سواره نظام 75 نفر رشته های مختلف علم و فن 140 نفر رشته زبان فرانسه 45 نفر رشته زبان انگلیسی 37 نفر رشته زبان روسی 10 نفر رشته نقشه کشی (نقشه برداری) 80 نفر جمع 387 نفر شاگردان شعبه های مختلف دارالفنون، لباس مخصوص به خود داشتند و با اجازه شاه به مدرسه راه مییافتند. سالی دو دست لباس تابستانی و زمستانی به رایگان به آنها داده میشد و ناهار را نیز به خرج مدرسه در آنجا میخوردند. شاگردان کمک هزینه تحصیلی یا مقرری دریافت میکردند و به شاگردان خوب انعام نیز داده میشد، ولی مقرری شاگردان از سال 1276 خورشیدی قطع شد. مدرسه، طبیب مخصوص نیز برای درمان شاگردان گمارده بود. پس از پایان دوره تحصیلی هر رشته، از محصلان امتحان به عمل میآمد و در صورت توفیق نام آنان جزو فارغ التحصیلان آن رشته اعلام میشد. جشن فارغ التحصیلی رشته های درسی با مراسم خاصی برگزار میشد و شخص شاه دانشنامه فارغ التحصیلان را به آنها میداد. اولین جشن فارغ التحصیلی در سال 1135 خورشیدی برگزار شد. در دارالفنون علاوه بر دروس اساسی، درس زبان خارجه برای کلیه شاگردان اجباری بود و سه زبان فرانسه، انگلیسی و روسی تدریس میشد. سازمان آموزشی دارالفنون نظیر سازمان دانشگاه ها بود و اداره هر درس با یک نفر استاد و یک یا چند نفر دانشیار که سمت معاونت او را داشتند بود. استادان ابتدا از میان اروپاییها و معاونان از میان فارغ التحصیلان مدرسه انتخاب میشدند.