برنامه ریزی زیست محیطی

آدمی برای هزاره های متوالی بر روی زمین زیست، نان از دل زمین به دست آورد، آب از دل زمین برگرفت و سرانجام در دل زمین آرام یافت. این ماجرا همچنان ادامه داشت، تا آنکه در حدود یک صد و پنجاه تا دویست سال پیش انقلاب صنعتی به وقوع پیوست. انسان که تا این زمان قدردان زمین بود و به شکرانه برخورداری از نعمت هایی که حاصل میکرد، حرمت و قداست زمین را پاس میداشت و به همین منظور گاه و بی گاه به جشن و شادمانی میپرداخت، ناگهان با ابزار و امکاناتی که چیرگی او را بر طبیعت میسر ساخته بودند، به هوای انباشت هرچه بیشتر مال و ثروت جایجای زمین را بر درید، آب رودخانه ها و دریاها را از گندِ پسماندها و زباله های کارخانه ها و صنایع آکند، درختان را برکند و جنگل ها را نابود ساخت و هوای پاک و فرح بخش زمین را از ذرات مرگبار و سمّی انواع گازهای گلخانه ای انباشت، پس میانگین دما افزایش یافت و سیاره زیبای زمین بیمار و تب دار شد، به این ترتیب چرخه طبیعی حیات برهم خورد و ازاینجا به بعد بود که توفان ها وزیدن گرفتند، سیلاب ها جاری شدند، خشک سالی گسترش یافت، فقر و بیماری شایع شد و جانوران و حیوانات معصوم و زیبا از پای درآمدند. در این میان بیم و ترس دولت ها از یکدیگر که ناشی از حرص و ولع آنها برای دست اندازی هرچه بیشتر بر منابع و امکانات بود نیز مزید بر علت شد و آنها را به سوی ساخت انواع سلاح و مهمات مرگبار و ویرانگر و ازجمله سلاح های هسته ای سوق داد. آنچه در این میان از یاد رفت و به کلی فراموش شد زمین بود. انگارنه انگار که این سیاره میراث ارجمند گذشتگان و امانتی خطیر از جانب آیندگان است. پس بحران از راه رسید و عواقب آن همه گیر شد. بر این اساس جمعی که از دیگران حساس تر و خیراندیش تر بودند به میدان آمدند، اعتراض ها بالا گرفت، راه پیماییها انجام شد، اجلاس ها و نشست ها برپا و بیانیه ها صادر گردید. ازآنجاکه تا این زمان توسعه و آبادی شهرها و روستاها و احداث جاده ها و کارخانه ها و بسیاری پروژه های عمرانی دیگر به تخریب و نابودی محیط زیست انجامیده بود، گروهی نیز بر آن شدند تا در این خصوص برنامه ریزی منطقی و معقول ارائه دهند. پس توسعه عمرانی و اثرات آن بر محیط زیست به نوبه خود باعث به وجود آمدن بحث و مقوله ای تحت عنوان «برنامه ریزی زیست محیطی» شده است که در آن بر لزوم برنامه ریزی برای حفظ محیط زیست به هنگام احداث پروژه های عمرانی تأکید میشود. مفهوم کلی برنامه ریزی زیست محیطی عبارت است از تلاش هایی که در جهت تعادل و هماهنگی فعالیت های انسان در محیط زیست صورت میگیرد. این فعالیت ها عمدتاً به صورت برنامه های آبادانی و ساختمانی است که انسان به نفع خود ایجاد نموده و به این شکل برنامه ریزی محیط زیست در نهایت میبایست اثرات منفی این تأسیسات و فعالیت ها را بر محیط طبیعی خنثی نماید . این در حالی است که بسیاری از ناظران اظهار نگرانی میکنند که علاقه انسان به توسعه صنعتی و اقتصادی منجر به خساراتی به محیط زیست میگردد که در نتیجه این تغییرات و نیز در اثر کاهش سریع منابع طبیعی، اجتماعات انسانی از هم فرو خواهد پاشید. همچنین ایجاد هرگونه تغییر در نوع استفاده از زمین و طبیعت اطراف منجر به ایجاد تغییرات نامطلوبی در محیط زیست میشود. وظیفه برنامه ریزان زیست محیطی وظیفه برنامه ریزان زیست محیطی اتخاذ تدابیری است که تأثیر منفی این تغییرات را به حداقل کاهش دهد. برای رسیدن به چنین هدفی برنامه ریزان دو مفهوم عمدتاً زیربنایی را باید مورد استفاده قرار دهند؛ اول اینکه هرگونه تأسیسات عمرانی که در یک منطقه بنا میگردد، دارای نیازمندیهایی است که بنا بر مختصات طبیعی مناطق تعیین میشود. مثلاً مناطقی که ازنظر زمین شناسی مهندسی دارای استحکام چندانی نیستند برای تأسیسات سنگین صنعتی نامناسب تشخیص داده میشوند و یا زمین هایی که در معرض سیلاب هستند برای احداث منازل مناسب نمیباشند و یا در محل هایی که اکثر اوقات مه آلود میباشند برای احداث فرودگاه ها نامناسب هستند. اصل دوم این است که تأسیسات عمرانی که در مجاورت یکدیگر ساخته میشوند به نسبت های مختلف با هم سازش نشان نمیدهند. مثلاً احداث منازل در کنار فرودگاه ها و کارخانه ها به دلیل آلودگی هوا و صوت نامناسب است . البته پیشرفت تکنولوژی و دانش میتواند این هم زیستیها را افزایش دهد. با توجه به علم عمران میتوان شهر را مجموعه ای از سازه های عمرانی تعریف کرد که جمعیت انسانی در آن به فعالیت روزمره خود مشغول است. این سازه های عمرانی عبارتند از خانه ها که حجم عظیمی از شهرها را به خود اختصاص داده، فرودگاه ها، ایستگاه های قطار و مترو، تأسیسات آب و برق و گاز که معمولاً در حومه شهر مستقر هستند کشتارگاه ها و غیره که همه آنها میتوانند اثراتی را بر محیط زیست اطراف خود بگذارند. انواع آلودگی زیست محیطی آلودگی این سازه ها عمدتاً در اشکال زیر تجلی پیدا میکند: 1- دفع ناقص زباله و فاضلاب 2- آلودگی هوا 3- آلودگی صوتی ناشی از تردد هواپیماها، کارخانه های صنعتی، تردد اتومبیل ها در بزرگراه ها 4- استخراج شن از رودخانه ها که موجب تغییر مسیر رودخانه، تغییر در اکوسیستم های گیاهی و جانوری، ونیز نفوذ آلودگی به لایه های زیرین زمین میشود. کلام پایانی پروژه های عمرانی که در داخل و حومه شهرها و نیز در مناطق کوهستانی و دشت ها که ازنظر پوشش گیاهی و جانوری دارای ارزش زیست محیطی هستند دارای خطرات بالقوه و بالفعلی هستند که برای مقابله با آن یا باید احداث پروژه های عمرانی را متوقف کرد که این خود امری محال است بخصوص در کشوری درحال توسعه مثل ایران و یا اینکه قبل از احداث پروژه های عمرانی با دست زدن به یک سری ارزیابیهای زیست محیطی، اثرات سوء آن پروژه را بر محیط زیست بررسی کرده و حتیالامکان نقاطی را برای احداث پروژه انتخاب کرد که کمترین خطر را برای محیط زیست و بیشترین کاربرد را از لحاظ علمی و تکنولوژی داشته باشد. به عنوان مثال نداشتن یک سیستم پیشرفته آب و فاضلاب در یک کلان شهر موجب شیوع بیماریهای گوناگون حتی در قرن حاضر میشود و همین طور فرودگاه ها که میتوانند بزرگ ترین آلوده کننده صوتی در داخل یک شهر باشند. یا سدهایی که بدون ارزیابی منطقه هدف ساخته میشوند با زیر آب بردن مناطق وسیعی از حوزه رودخانه، موجب نابودی گونه های مختلف گیاهی و جانوری که حیاتشان به یکدیگر وابسته است، میشوند و یا نابودی جنگل ها در شمال کشور به منظور ساخت وساز که موجب بروز سیل و بار آوردن میلیاردها تومان خسارت جانی و مالی شده است و این تنها به این دلیل که جنگل ها و مراتع، میزان نفوذ آب را به داخل زمین شدت بخشیده و از وقوع سیل جلوگیری به عمل میآورند. اینجاست که لزوم ارزیابی زیست محیطی قبل از اجرای پروژه های عمرانی اهمیت مییابد.