عمارت ثابت؛ میراث شهری، فراتر از معماری

ماندانا یزدان شناس* درباره عمارت عظیم ثابت پاسال با نیم قرن قدمت در منتهیالیه شمالی خیابان جردن قدیم، آنچه در هیاهوی این روزهای رسانه ها مبنی بر نگرانی از تخریب آن گم شد، ارزشی است که بنا در مقیاس کلانِ یک شهر میتواند داشته باشد. به عبارتی نقش شهری آن در سایه عظمت معمارانه اش نادیده گرفته شد. معماریای که هرچند عاری از نشانه های سبک و سیاق ایرانی است و بیاعتنا به آنچه امروز به نام هویت ایرانی بر سر زبان هاست، اما در نوع خود حائز ارزش های ریزودرشتی است که تحسین را برمیانگیزد. در بررسی این نقش، لازم است به زمان ساخت بنا بازگردیم. در آغاز دهه چهل شمسی که هنوز تهران از ده ها روستای کوچک و بزرگ پیرامون جدا بود، «الهیه» واقع در شمیران در زمره وسیع ترین ها و سرسبزترین ها بود که به خاطر در برگرفتن سفارتخانه های ییلاقی ترکیه، روسیه و آلمان در میان باغ های بزرگ، خارجی نشین هم به شمار میرفت. نهر پرآبی که همان رودخانه دربند است در جانب شرقی روستای الهیه، آن را نسبت به سایر روستاها برتری میبخشید و روشن است با گسترش تهران و پیشرفت روستاهای اطراف آن، باغ های شخصی قطعه قطعه میشدند و به تدریج به ویلاهای وسیعی برای افراد توانگر تبدیل میشدند. جنوبیترین بخش این روستا به تپه هایی که به تپه های امانیه شهرت یافته بودند منتهی میشد، همانجا که بر فراز آن و رو به روستای الهیه، دکتر شقاقی پزشک متخصص، ویلای مدرن و منحصربه فردش را با نگاه خلاق نظام الدین عامری، تنها شاگرد ایرانیِ معمار بزرگ دنیا فرانک لوید رایت آمریکایی، کمی پیش از ثابت پاسال بنا کرده بود و برای دسترسی به آن، مسیر ورودی و راسته پلکانی بلندی از سمت خیابان پهلوی سابق (ولیعصر کنونی) احداث کرده بود. همان تپه هایی که در آغاز دهه پنجاه توسط بزرگراه شکافته شد و پس از ساخت وسازهای جدید، کم وبیش نابود شد و امروزه تنها آثار ناچیزی از آن باقی است. فراست زبانزد صاحب عمارت، حبیب الله ثابت -که بعداً به واسطه نام ائتلافی یکی از شرکت هایش «پاسال» به ثابت پاسال شهرت یافت ـ نیز او را واداشت تا اندکی پس از اتمام ویلای روی تپه ، جنوبیترین نقطه الهیه و پای تپه های امانیه را اختیار کند و خانه ای بنا کند که تا امروز با وسعت تقریباً یک و نیم هکتاریاش به عنوان بزرگ ترین خانه تهران به یادگار بماند. هرچند در این تاریخ، تهران هنوز چندان بالاتر از تپه های عباس آباد گسترش نیافته بود، اما با مقدمات خیابان کشیهای جدید، قابل پیش بینی بود که در یک چشم برهم زدن، تهران به شمیران ملحق شود و یک خیابان اصلی حتماً عمارت او را به تهران وصل خواهد کرد؛ خیابانی که از امتیازات همجواری با اصلیترین و قدیمیترین خیابان تهران به سوی شمیران یعنی همان خیابان ولیعصر کنونی بیبهره نخواهد ماند؛ خیابانی راست و مستقیم که قرار نیست سر راهش دل هیچ روستایی را بشکافد. قرار است با شبکه های شطرنجی دو طرفش یک بافت کاملاً شهریِ مدرن و امروزی بسازد. تهران در 1349 به طور رسمی به شمیران پیوست و تهران جدید، ده ها روستای پیرامونش را در بر کشید و نام روستاهای کوچک و بزرگ قدیم را بر محله های خود گذاشت. خیابان جدیدالاحداث، به یاد ساموئل مارتین جردن آمریکایی (1952ـ1871)، بانی دبیرستان البرز یا همان کالج آمریکایی تهران قدیم، نام گذاری شد. بر اساس عکس هوایی مربوط به سال 1348، ساخت عمارت ثابت پاسال پایان گرفته و محوطه سازی اطراف عمارت، در حال شکل گیری و تکمیل اجراست؛ درحالیکه نهال های محور میانی بلوار جردن هم مدتی است غرس شده اند و بلوار در انتظار آسفالت شدن است. اما حضور چشمگیر خانه شخصی ثابت پاسال، کارآفرین متمولی که آن روزها نزد بسیاری از مردم شناخته شده بود، در شمالیترین نقطه این خیابان و در همسایگی روستاـ محله الهیه، میتواند مسبب آن بوده باشد که این خیابان از ابتدا محل استقرار و سکونت مرفهان اهل مدرنیته شهر شود و تا امروز اگر بشود به آن «محله» گفت، اقامت در آنجا مشخصاً نماد تعلق به همان قشر اجتماعی ویژه باشد که اشاره شد؛ چنانکه بر اساس شواهد نیز از زمان احداث تا امروز این نگرش عمومی نسبت به این به اصطلاح محله ثابت مانده است. با شروع ساخت برج های اداری در این خیابان، برخی از خانه ها در اختیار شرکت ها قرار گرفتند، اما در عوض بر تعداد بوتیک های شیک و تراز اول و رستوران های ممتاز، عمدتاً ویژه همان برترین قشر اجتماعی تهران افزوده شد و از این طریق شاید رونق شبانه محله حفظ شد. با این احوال، همچنان این خیابان انتخاب نخست بسیاری از متمولان در روزگار فعلی برای سکونت و ساخت وساز محسوب میشود. این فرآیند اجتماعی ـ شهری (socio-urbain) که پس از گذشت نیم قرن چندان دستخوش تغییر نشده، به گمان نگارنده برای این بنا منجر به احراز ارزش هایی از دیدگاه جامعه شناسی شهری میشود و با اندکی کلان نگری میتوان امتیازی به مراتب بالاتر از ارزش های تاریخی، زیباییشناسی و معمارانه برای آن قائل شد. *کارشناس معماری