کاروانسرا نماد هنر و معماری

شاید در همه کتاب هایی که درباره تاریخ و جغرافیای ایران نوشته شده و در همه سفرنامه های جهانگردان، از توجه ایرانیان به راه و ساختمان های پیوسته به آن و همچنین راهداری و پست منظم از روزگاران بسیار کهن بسیار سخن رفته باشد. وجود واژه هایی چون «ساباط» و «برید» در زبان های زنده جهان که از گویش های ایرانی گرفته شده، بیان کننده این است که پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادیهای ایران و کشورهای همسایه، ایرانی را ناچار کرده که راه های امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد و برای اینکه کاروان ها در بیابان راه خود را بیابند، برج ها برافرازد که از دور مانند برج دریایی، رهسپاران را راهنمایی کند. هنر ایرانی و صناعت ایرانیان از دوره باستان تاکنون نشان دهنده و نمایانگر ذوق و سلیقه آنهاست، تا آنجا که توانسته اند در بین مسیرها، جاده ها و بین شهرها از خود آثاری به جا بگذارند که همگی نشان از تمدن والای آنهاست. یکی از کارهای عام المنفعه، ساخت کاروانسرا بود که به طور منظم همه راه های اصلی و مهم برای استراحت کاروانیان به صورت آبرومندی بنا میشد. به طوریکه از مفهوم کاروانسرا استنباط میشود، وجود این بناها مرحله پیشرفته ای از زندگی را مجسم کرده، درواقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشکیل میداد. فاصله زیاد بین مراکز تجاری، مداخله عوارض طبیعی، محیط وحشی، بیابان، خطر جنگ های داخلی متعدد و در بسیاری اعصار دسته های اشرار کاملاً سازمانیافته، صرف نظر از تهدید دائمی چادرنشینان و انواع غارتگران، همگی وجود جایگاه های امن را برای تأمین استراحت کاروان ها و سایر مسافران ایجاب میکرد تا به سلامت به مقصدشان رهسپار شوند. حتی در عصر هخامنشیان منزلگاهی تأسیس شده بود که ساکنانش در صورت لزوم در برابر دشمنان به دفاع میپرداختند. کاروانسراها نماد کاملی از معماری ایرانی بود. در هیچ کجا همسویی کارکرد و ساختار را بهتر از این نمیتوان مشاهده کرد، زیرا طرح معمولی قلعه یا ارگ خندق و برج و... به آن تعداد موردنیاز چنان پرخرج بود که اجراشدنی نبود. طرح رباط و کاروانسرا رباط و کاروانسرا گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است که حوض یا پایابی در وسط دارد و آخور ستوران در زیر سکو و ایوان پیشخوان اتاق ها یا کنار صفه ها بیرون است و در نقاط سردسیر به جای حیاط، گنبدخانه ای در میان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ایوان و حیاط دارای باره بند، انبار، بازار، بالاخانه، برج و غلافخانه است. در دالان کاروانسراهای مجلل و باشکوه چند حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهی در بالای سردر، چند اتاق خوش منظر و مجلل دارد. درباره بند و اصطبل کاروانسرا، صفه ها و تختگاه هایی برای ستوربانان ساخته شده و در مدخل اصطبل اتاق هایی پاکیزه است که ازیک طرف به حیاط کاروانسرا و از سوی دیگر از میان رخنه و روزنی درون باره بند را مینگرد و به نظر میآید که این اتاق ها به سران و یا به اصطلاح «چاروادارها» اختصاص داشته است. انواع کاروانسرا ازآنجاییکه ساخت کاروانسراهای ایران به طور گسترده از دوره صفویه شروع شده، لازم است در تقسیم آن به همه عوامل از وضع آب و هوایی گرفته تا شیوه معماری منطقه توجه کرد.در درجه اول کاروانسراهای ایرانی را میتوان به گروه های زیر تقسیم بندی کرد: الف-کاروانسراهای کاملاً پوشیده کوهستانی این نوع کاروانسراها از توقفگاه های کوچک کنار راه ها تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس را شامل میشود. نمونه ساده این نوع کاروانسراها عبارتند از: اتاق های گنبددار مرکزی با یک ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف. بیشتر کاروانسراهای کوهستانی دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل اتاق ها هستند. همچنین این نوع کاروانسراها از هر طرف بسته و پوشیده بوده، به راحتی میتوان جلوی بادهای مداوم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پائیزی را گرفت و کاروانیان از اینگونه آسیب ها در امان بوده اند. از نمونه های جالب این گروه کاروانسراها، میتوان کاروانسرای «شبلی» در آذربایجان و کاروانسرای «گدوک» در جاده فیروزآباد را نام برد. ب- کاروانسراهای کرانه خلیج فارس به علت اوضاع اقلیمی  و جغرافیایی کرانه های خلیج فارس، کاروانسراهای این منطقه معماری ویژه ای دارند. این کاروانسراها به طور عام حیاط مرکزی نداشته و شامل بنایی چهارگوش با اتاق مرکزی صلیبیشکل و اتاق های جانبی با یک سکوی سنگی دورتادور ساختمان ساخته شده و همه اتاق ها به خارج بنا راه دارند تا بادهای خنک ساحلی را به ساختمان برسانند. تنوع این کاروانسراها ازنظر معماری نیز حائز اهمیت است. از نمونه های جالب این گروه میتوان به کاروانسرای «قلعه پهلو» در غرب جاده بندرعباس اشاره کرد. ج کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران بهترین، مهم ترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار دارند. این گروه از کاروانسراها نیز از نظر معماری به گونه های زیر تقسیم میشوند. کاروانسرای مدور تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بناشده است. این نوع کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حائز اهمیت فراوان است. در حال حاضر فقط دو نمونه «رباط رکن الدین» در جاده یزد کرمان و کاروانسرای «زیزه بین» کاشان و نطنز از این گروه شناخته شده اند. کاروانسراهای حیاط دار چندضلعی این گروه از کاروانسراها به شکل چندضلعی (اغلب 8 ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بناشده و زمان ساخت آنها دوره ای است که در معماری کاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه ای به وجود آمده است. ازنظر تعداد، کاروانسراهای چندضلعی نیز همانند کاروانسراهای مدور، اندک و فقط نمونه های نادری از آنها در سراسر ایران باقیمانده است. زیباترین نمونه این گروه کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان شیراز است که به شکل هشت ضلعی و در دوره صفویه ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است. کاروانسراهای چندضلعی از داخل و خارج قرینه، ولی کاروانسراهای مدور از خارج دایره شکل و در داخل چندضلعی است. کاروانسراهای دو ایوانی تعدادی از کاروانسراهای ایرانی را همانند مساجد و مدارس و سایر بناهای مذهبی به شکل مربع یا مستطیل ساخته اند. به طور عام ایوان های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبه روی آن قرار دارد. از نمونه های باقیمانده این کاروانسراها میتوان کاروانسرای چاه خوشاب و دوکوهک را نام برد. کاروانسراها با تالار ستون دار تعدادی از کاروانسراهای ایوان با تالار ستون دار بنا شده و از آنها اغلب برای اصطبل استفاده شده است. نمونه ای از این کاروانسراها عبارتند از: کاروانسرای عسکرآباد بین جاده تهران- قم و کاروانسرای خاتون آباد در کیلومتر 25 جاده تهران- گرمسار. کاروانسرای چهار ایوانی احداث بناهای چهار ایوانی حیاط مرکزی، سابقه طولانی در معماری ایران داشته است که نمونه آن را میتوان در دوره اشکانی (کاخ آشور) ملاحظه کرد و در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مدارس، مساجد، مقبره ها و کاروانسراها استفاده شده و تقریباً این طرح، نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد. بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیار با طرح چهار ایوان ساخته شد که آثار آن در تمامی ایران پراکنده شده است. گرچه گروه کاروانسراهای چهار ایوانی به شکل مربع یا مستطیل بناشده و ازنظر نقشه به هم شباهت دارند، ولی در جزئیات مانند شکل داخل و خارج دروازه های ورودی، برج ها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل ها، دارای ویژگی های متفاوتی هستند.