مسجد شرقی با معماری غربی

فضای روحانی مسجد ملکه ذهن همه مسلمانان است. پیامبر گرامی اسلام، مسجد را یک پایگاه اصلی برای تبلیغ کامل ترین دین خدا انتخاب کرد و از 1400 سال پیش تا امروز این پایگاه هنوز، مهم ترین مکان برای مسلمانان است. در ایران اما تغییر معماری مساجد انتقادهایی را نسبت به سازندگان آن ها برانگیخته است. فاصله گرفتن مساجد از معماری ایرانی- اسلامی از مهم ترین انتقاداتی که به مساجد، مخصوصا مسجدهای تهران وارد است، معماریهای عجیب و غریب برخی از آنها است. این در حالی است که معماری ایرانی- اسلامی مورد تأکید مقامات ارشد مملکتی است. افتخاری، عضو هیئت رئیسه کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی با انتقاد از معماری این قبیل مساجد میگوید: درحالی مساجد کشور ما از معماری ایرانی اسلامی فاصله میگیرند، که در کشورهای مختلف از جمله هند شاهد ساخت بناها با الگوهای ایرانی- اسلامی هستیم. اولویت آموزش این سبک معماری با دانشجویان داخلی است و بعد از آن باید به فکر صدور این سبک به سایر نقاط دنیا باشیم. مهدی حجت، استاد معماری دانشگاه تهران نیز در این زمینه با انتقاد از نبود نظارت کافی در معماری مساجد کشور به ویژه شهرهای بزرگ اعتقاد دارد: معماری مساجد باید یادآور و تابع سنت و گذشته هر منطقه و قومیتی باشد و ارائه الگوهای جدید و برگرفته از فرهنگ بیگانه رویه ای نادرست است که موجب میشود فرهنگ و اصالت هر شهر به فراموشی سپرده شود. مسجد یا مجتمع تجاری؟ مسجد خاتم الاوصیاء، از مساجد محلی مهم شرق تهران است که 92 شهید تقدیم انقلاب نموده و قریب به 900 نمازگزار دارد، اما این مسجد دستخوش تحولاتی شده که برای همه نمازگزاران و اهالی ناخوشایند است. مسجدی ساده و بیتکلف خراب شد و توسط یک معمار به اصطلاح نواندیش، طرحی برای آن درانداخته شد که به اذعان عموم، بیشتر شبیه یک مجتمع تجاری است تا مسجد! ازآنجاکه غرب زدگی در معماری مسجد، از ابتلائات و عوارض دوره اخیر است؛ ناگزیر از نقد معماری این مسجد هستیم و گرنه، طرح حاضر، آن قدر ضعیف است که ارزش نقد را ندارد . این طرح حتی در چارچوب مدرنیسم نیز، حرفی برای گفتن ندارد. طرح معماری مسجد خاتم الاوصیاء مسجد حاضر که در خیابان دماوند (تهران نو) خیابان شهید رجبی(ایستگاه فرودگاه) قرار دارد، در شش طبقه و مساحت 2800 متر زیربنا اجرا میشود و هزینه ساخت آن از طریق خیرین و اهالی محل و نمازگزاران تأمین میشود. همچنین طبقاتی از آن به حوزه علمیه ای که اکنون در ساختمان مقابل این مسجد مستقر است، اختصاص دارد. استاد این حوزه علمیه میگوید: ما حرف های زیادی داریم در حکمت آن کاشیهای الوان و نقوشی پر از ترنج و اسلیمی و ختایی که تزیین آیات نور میشوند و آن گنبد نیل فامی که تمثیل توحید است و آن دو دست های برآمده به سوی آسمان... اما هیچ کس نظر ما را در مورد طرح مسجد جویا نشد.وی ادامه میدهد:عدم استفاده از الگوی صحیح فرم و فضای مسجد، و مصالح متناسب با آن و همچنین عدم وضوح گنبد و مناره در فرم از ایرادهای جدی وارد به این طرح است و متأسفانه همان طور که دشمن در جنگ نرم، نشانه های اسلام را نشانه رفته، حالا هم در عرصه معماری، کمر به انحطاط و زوال این مفاهیم بسته و قصد دارد مسجد را، به قالبی تهی از معنا بدل کند. این استاد حوزه علمیه اظهار میدارد: همان گونه که ائمه معصوم (ع)، نشانه های ظاهری مؤمن را برمی شمرند، نشانه های بناهای ایمان نیز مثل همین گنبد و مناره و کاشی و آیات و ... باید حفظ شود. اهالی محل نیز دل خوشی از این طرح ندارند. آنها میگویند؛این مسجد بیشتر شبیه مجتمع های لوکس تجاری است و حال و هوای یک مسجد را ندارد. رهگذر جوانی میگوید: مسجد فشنی شده است! استفاده از ورق کامپوزیت و شیشه در شان مسجد نیست. طراحی برونگرا مهم ترین نکته ای که در طراحی این مسجد مورد غفلت واقع شده، این است که طرح حاضر به شدت حجمی، فرم گرا و برونگرا است؛ درحالیکه مساجد اصیل شیعی که حاصل 1400 سال عقبه فرهنگی و تلاش معماران مهذّب و مؤمن شیعه ایرانی بوده، واجد اصل «درون گرایی» است. این مسجد به وضوح اصل درون گرایی را نفی میکند. مسجد نباید اهل خودنمایی و برونگرایی باشد و باید محیطی مناسب برای خلوت با خداوند باشد نه آنکه جلوه ای برای خودنمایی نفس. فضای حاصل از قالب حاضر این مسجد ،معنای تظاهر و برونگرایی را بر انسان حمل میکند. جلوه ناپایدار مصالح به کاربرده شده، ترکیبی از شیشه و ورق های کامپوزیت آلومینیومی است. شیشه هایی که امروزه به رفلکس مشهورند و بازتاب دهنده تصویر محیط میباشند، مسجد را ناپایدار جلوه میدهد و با القای شکنندگی از ثبات و صلابت کافی بهره نخواهد برد. درحالیکه شیشه های مساجد قدیم که در رنگ های سبز و زرد و آبی و قرمز، نقوش و تنوع رنگی بالایی را موجب میشد، تمثیلی بود بر حرکت از کثرت به وحدت، با این آیه (نشانی) که نور واحد سفید با عبور از این شیشه ها، به هفت رنگ اصلی تجزیه میشود و جلوه ای از همان نور اصلی است، که در فضای داخل متکثر شده و حال آنکه نور در برون شیشه، نوری واحد و سفید است و این امر، همچون فرم گنبد، حرکت از کثرت به وحدت را تداعی میکند. شیشه های این نما، عاری از این معناست و بیثباتی و بیقراری را القا میکند و همراه با جداره شیشه ای گنبد و مناره ها، به احساس بی دوامی و ناپایداری طرح میافزاید. تزیینات نامربوط استفاده از ورق های فلزی در نمای مسجد، با یک اشتباه بزرگ همراه است. این مصالح از مصنوعات تکنولوژیک عصر ماست که تداعیگر روحیه پولادین، خشک، صنعتی و مادی همین عصر مدرن است. تنها فلزاتی که در معماری تزیینات و نمای مسجد به کار میرود طلا و نقره اند، چرا که این دو تجسد و صورت نورند. طلا همان نور جامد، متجسد و منجمد است و نقره نیز. سایر فلزات مثل آهن و فولاد هرگز در نما و تزیین به کار نمیرود؛ چراکه آنها همان ظلمت جامد و متجسدند! تقلیدی از مساجد وهابی از مصالح که بگذریم، در فرم، مکعبی بزرگ را میبینیم که قطاع هایی از آن، به اصطلاح معماران متجدد کات خورده و جدا شده که این امر، خلوص بنا را از بین برده است. فرم گنبد ترکیبی از نیم دایره و مکعب مربعی شیشه ای است که، بدون هیچ دگردیسی و گوشه سازی و گریو و... بر رویهم سوار شده است و دیگر نمیتواند تمثیلی باشد بر هجرتِ تعالی جویانه انسان از کثرت، به وحدت وجود حضرت حق! مناره آن نیز، که برخلاف عمده مناره های شیعی، به صورت تک مناره است و تقلیدی است التقاطی از مناره های وهابی که با مدرنیسم درآمیخته و با مقطع مربع شکل، به صورتی ساده و بدون نقوش است و مزین به آیات الهی و نام خداوند و اهل بیت پیامبر (ع) نیست. ورودی بنا نیز، شکافی است در دل حجم که هیچ حس دعوت کنندگی ندارد! عموماً در مساجد، ورودی به صورت ایوانی بلند و با شکوه ساخته میشد که نگاه انسان را به بلندای آسمان رهنمون میکرد و او را از جلوه های مادی و فریبای دنیا میرهانید و حس حضور در محضر حق را در انسان ایجاد مینمود. بیگانه با محیط مسجد حاضر هیچ گونه تناسبی با بافت محله ندارد چراکه عموماً بافت اطراف مسجد یا سنگی یا بافت فرسوده است و با هیچ بنایی در آن محله حس وحدت ایجاد نمیکند. پلان داخلی و طرح محراب و نور و تزیینات داخل، نیز در طرح منتشرنشده و لذا قابل نقد نیست.