تاریخچه معماری مدارس در ایران

ساختمان مدرسه در کشور ما پیشینه زیادی دارد، نخستین مدرسه در جهان به معنی امروزی آن، در ایران ساخته شده و مدرسه «جندیشاپور» نام داشت که رشته پزشکی در آن آموزش داده می شد. بنابراین پیشینه ما ازنظر بیمارستان و مدرسه از همه کشورها بیشتر است.گرچه در یونان پانصد سال پیش از میلاد مدرسه های خصوصی باغ مانندی وجود داشت که در آنها فیلسوفان به شاگردان خود آموزش میداده اند ولی این ساختمان ها ویژه مدرسه نبودند. مدرسه به طور خلاصه مکانی است که در آن علوم سنتی، اسلامی، حدیث، تفسیر، فقه و ... آموزش داده میشد و برخلاف انواع بناهای اسلامی حاصل دست وپنجه نرم کردن فرهنگ نوپای اسلامی با تمدن های هم جوار در قرن اول هجری نیست. آنگونه که سنت هزارساله دنیای کلاسیک و خاور نزدیک کهن از طریق امپراتوری بیزانس و ساسانی ، نشان پاک نشدنی به طور یکسان بر روی معماری مسجد، مناره، مقبره برجای گذاشته بودند ولی مدرسه پاسخی به نیازهای مشخصی از جامعه اسلامی بود. نخستین مدارسی که از آنها در متون یاد میشود، مدارس قرن دهم در شرق ایران است. در این زمان معماری اسلامی سبک های خود را توسعه داده و فکر تبدیل پذیری انواع بنا به یکدیگر نیز با همین درجه اهمیت امری شناخته شده بود . در سده های نخستین اسلام اطلاعات صرفاً به طریق دیکته به شاگردان منتقل میشد. از قرن دهم این شیوه آموزش همراه با تشریح و تفسیر تدریس شد که به نوبه خود با مناظره توأم بود و بدیهی است که فضای مسجد برای چنین امری مناسب نبود. مدرسه غالباً در جوار یا درون مسجدی قرار میگرفت و از افتخارات مدیر مدرسه آن بود که میتوانست در آن محوطه دفن شود.حجره ها بیشتر برای یک تا سه تن بوده و هیچ کدام از آنها رو به بیرون مدرسه ساخته نمیشده است. یک حجره کامل مدرسه دارای پیش اتاق یا ایوانچه بود که به میانسرا و فضای آزاد باز میشد. هر حجره در پستوی خود یک پستوی دیگر هم داشت و اشکوب دوم انباری به حساب میآمد. در بیشتر مدارس ایران ، جلوی اشکوب بالا به راهرو تبدیل میشده و در پشت آن پستوی دیگری بوده است. در برخی دیگر در اشکوب بالا ایوانچه جلو نگه داشته شده و راهرویی دراز در پشت رده حجره ها آنها را به هم ارتباط می داد که نمونه آن مدرسه باشکوه و زیبای چهارباغ اصفهان است. این نیم اشکوب دربرخی مدرسه ها (مانند مدرسه خانه شیراز) جای بسیار دنجی برای مطالعه بوده است. هر مدرسه میان سرای سرسبزی داشته و طلاب در ایوان ها یا پیش خان مدرسه بحث های دونفره داشته اند. بیشتر مدارس افزون بر مدرس و مسجد کتابخانه هم داشتند. حجره ها دارای یک ایوانچه بودند که طلاب در آن جمع میشدند و بحث میکردند. مدرس (محل تدریس) و مسجد از فضاهای اصلی مدرسه ها بودند. گاه در کنار مدرسه میانسرای کوچکی بوده که از آن به عنوان مدرس بهره گیری میشد. مانند مدرسه ابراهیم خان کرمان. در کنار این مدرسه خانه فوق العاده زیبایی هست که زمانی مدرس (محل تدریس) آن بوده است. تعداد مدرس: تعداد مدرس در یک مدرسه گوناگون بوده ، به گونه ای که گاه یک یا دو و گاه بیشتر بودند اندازه آنها هم گوناگون بوده است. مدرسه ملاصدرا 10×14متر بوده که حدود 140 نفر در آن جا میشده است. قابل ذکر است ؛ از مدرسه های قبل از اسلام اثری بر جای نمانده که درباره آن بتوان صحبت کرد، تنها بعضی از شاعران ما در شعرشان به آنها اشاره ای کرده اند.