شیخ بهایی؛ شاه نشین هنر معماری

شیخ بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی در سال 953 ه. ق. در خاندانی بزرگ که نسبش به حارث اعور همدانی یار وفادار حضرت علی (ع) میرسید، متولد شد. وی دانشمند به نام دوره صفویه بوده است که به دلیل طراحی و معماری آثار ماندگار و با بهره مندی از تکنولوژی ویژه، بسیاری او را معماری فراتر از عصر خود میدانند. هنر معماری شیخ یادگارهای زیادی دارد که در تاریخ اصفهان و ایران، بلکه جهان، پرآوازه است. حکمت شیخ بهایی به مدد معماری آمده و معماری ایرانی اسلامی را واجد اصولی نموده که ریشه در حکمت الهی شیخ دارد. شیخ بهایی در میان دیگر هنرهایش معماری را برگزید، چراکه معماری هنر ساختن یک تمدن است؛ تمدن اسلامی، و اگر نبود معادلات استکباری حاکم بر محافل بین المللی، به طور حتم دستاوردهای این اعجوبه دوران صرفاً در زمینه های مهندسی و هنر معماری جزو عجایب جهان محسوب میشد. این همان چیزی است که مهندسان ایتالیایی و آمریکایی را مسحور خود کرده بود و به تماشای شمعی نشانده بود که از دانش جاودانه شیخ ، افروخته میماند. شیخ بهایی از دانشمندان برجسته عصر صفوی بود. در این دوران شهر اصفهان پایتخت قرار گرفت و آثار معماری به اوج زیبایی و ظرافت خود رسید.میتوان گفت که حرفه معمار یا مهندس ارتباط تنگاتنگی با علم ریاضی و هندسه دارد و همین ویژگی ی نیز باعث شد تا بسیاری از آثار به جامانده عصر صفوی را به او نسبت دهند؛ مانند معماری مسجد جامع اصفهان، حمامی که با شمع روشن میشود، طراحی حصار نجف اشرف و شالوده شهر نجف آباد . آثار و خدمات شیخ بهایی تقسیم آب زاینده رود یکی از کارهای شیخ بهایی تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای اطراف رودخانه است. نقل است که هیئتی از طرف شاه عباس به ریاست شیخ بهایی مأمور شدند و با ترتیب بسیار دقیق و با عدالت و دقت در باب حق آب هر ده و آبادی و محله آب رسانی را انجام دهند که هنوز هم به همان ترتیب معمول است. در همین راستا از دیگر کارهایی که به شیخ بهایی نسبت داده میشود، طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که قنات زرین کمر نام دارد و یکی از بزرگ ترین کاریزهای ایران است. از سرچشمه قنات تا انتهای آبخور آن 9 فرسنگ است و به 11 جوی بزرگ تقسیم میشود. مسجد امام؛ مسجد جامع عباسی مسجد امام یا مسجد شاه که به مسجد جامع عباسی نیز شهرت دارد یکی از مساجد میدان نقش جهان اصفهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به شمار میرود. این مسجد که در ضلع جنوبی میدان امام قرار دارد در سال 1020 هجری به فرمان شاه عباس اول شروع شده و تزیینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است. معمار مهندس آن استاد علیاکبر اصفهانی و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبد الباقی تبریزی، محمدرضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبه نگاری کرده اند. محاسبه جهت قبله مسجد امام توسط شیخ بهایی انجام شده است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته، تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد. تزیینات عمده این مسجد از کاشیهای خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده ای به شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده که ظهر حقیقی اصفهان را در چهارفصل سال نشان میدهد و محاسبه آن را شیخ بهایی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. مسجد شیخ لطف الله مسجد شیخ لطف الله نیز از شاهکارهای معماری و کاشیکاری قرن یازدهم است و به فرمان شاه عباس اول در مدت 18 سال بناشده است. شیخ لطف الله از علمای بزرگ شیعه، از مردم میس و از قرای جبل عامل( لبنان امروزی) بوده است که به دعوت شاه عباس اول، اصفهان را محل اقامت خود قرار داد. این مسجد دارای صحن نیست و مناره نیز ندارد. محراب مسجد شیخ لطف الله از شاهکارهاى بى نظیر هنر معمارى است. درون محراب دو لوح وجود دارد. در اطراف محراب کتیبه‏هایى به خط علیرضا عباسى و خطاط دیگرى که باقر نام داشته است، دیده مى‏شود. اشعارى نیز بر کتیبه‏هاى ضلع هاى شرقى و غربى به چشم مى‏خورد که احتمالاً سراینده آنها شیخ بهایى، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوى است. گرمابه فقط با شمع گرم میشد یکی دیگر از کارهای شگفت که به شیخ بهائی نسبت میدهند، ساختمان گلخن گرمابه ای است که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است. این حمام در سال 1065 ساخته شده و در شعاع 100 متری جنوب گنبد نظام الملک (جنوب مسجد جامع عتیق) قرار دارد. مردم اصفهان عقیده داشتند شیخ بهایی گلخن گرمابه را چنان ساخته که با شمعی گرم میشد، در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و خود گفته بود اگر روزی آن فضا را بشکافند شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار میافتد. بعد از مدتی که به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر نتوانستند آن را روشن کنند. سیستم گرمایی این حمام از شاهکارهای مهندسی است که با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی طراحی و فکر شده است. آب حمام با سیستم «دم و گاز» یعنی از گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چکیدن روغن عصارخانه (محلی برای تهیه روغن از دانه های روغنی) شیخ بهایی در مجاورت حمام، روشن میشده است. به این طریق حمام به مدت طولانی تنها با یک شمع روشن میشده است.شیخ بهایی در ساخت حمام از طلا که رسانایی بالایی دارد و در انتقال گرما نقش مؤثری ایفا میکند، استفاده کرده بود. او به دلیل جلوگیری از سرقت آن، راز ساخت را پنهان نگهداشت. علیاصغر برهمند، یکی از پژوهشگران در طرح شبیه سازی آن از مس به علت در دسترس نبودن طلا استفاده کرد و موجب صرفه جویی 30 درصدی در مصرف سوخت شد که حتی در منازل هم قابل استفاده است. چرا نام شیخ بهایی در ابنیه نیست؟! برای پاسخ به این سؤال که چرا نام شیخ بهایی را نمیتوان در میان ابنیه ای دید که به وی منسوبند، باید تمام دوران معماری اسلامی را درباره عملکرد استادان، بنایان، معماران و مهندسان بررسی کنیم و دریابیم، آیا اینها در هر دوره، نامشان را بر آثارشان مینوشتند یا فقط به ساختن و طرح بنا توجه داشتند و این مسائل برایشان مهم نبوده که مثلاً نام فلان شخص در این عمارت باشد. برخی از پاسخ های موجود را دراین باره مرور میکنیم: اولاً، این مسئله محل به محل و مملکت به مملکت فرق میکرد و خود نویسندگان متقدم مسلمان، این نکته را دریافته بودند؛ مثلاً التوحیدی که در نیمه دوم سده دهم قمری میزیست، مینویسد: «مردم در هر قرن، عادات و آداب و ذهنیت جدیدی به دست میآورند که پیشینیان صاحب آن نبودند». ثانیاً، منابع و اسناد بناهای اسلامی آنچنان که انتظار میرود، غنی نیستند؛ با اینکه تاریخ نگاران و شاعران، از بناها تمجید کرده اند، به خود معماری به عنوان موضوع درخور توجه ادبیات، نپرداخته اند و خود معماران هم درباره آثارشان اطلاعاتی ارائه نداده اند و معماران به جز امضا و رقم (ترقیمه) یا چند کلمه، مطلب زیادی درباره خود و آثارشان به جا نگذاشته اند. ثالثاً، عنوان «معمار» در زمان ها و مکان های مختلف فرق میکرد و به طورکلی، نام معماران به ندرت در بناهای آنها ذکرشده است؛ حتی در جاهایی که روی کتیبه ها نام حامی و سایر مأموران ثبت شده، نام آنها نیامده است. البته این نوعی روش خاص به شمار میآمد؛ یعنی در دوره ای نام معمار را مینوشتند و در دوره دیگر نام او را ذکر نمیکردند. رابعاً، این نکته را نباید فراموش کرد که معماران، مهندسان و استادکاران بنا بعد از سفت کاری ساختمان، کار خود را تمام شده تلقی میکردند و کار را به زینت کاران (گچ کاران، کاشیکاران، حجاران و نجاران که کار خود را در مرحله بعد از سفت کاری انجام میدادند) واگذار میکردند و از این نظر، کمتر قادر بودند تا درجایی از ساختمان، نام خود را ثبت کنند. ازاین رو، ارزیابی نقش معماران و طراحان بناهای معروف، کاری بس دشوار است؛ زیرا در این زمینه، اسناد، و مدارک و شواهدی دال بر این موضوع در دست نداریم. از طرفی وقتی شاهکارهای معماری اسلامی را میبینیم، درمییابیم که این آثار بدون آموزش هندسه، ریاضیات، مکانیک کاربردی و طراحی، نمیتوانسته به وجود آید و خلق این آثار کسی را میطلبد که این علوم را بشناسد. وفات سرانجام شیخ بهایی در سال 1031 ق در شهر اصفهان درگذشت و بنا بر وصیت خودش پیکر او را به مشهد برده و در جوار آرامگاه امام رضا (ع) به خاک سپردند. رواقی که آرامگاه او در آن قرار دارد با سنگ مرمر مرغوب پوشش یافته و دیوارها و سقفش با طرح مقرنس آویز آینه کاری شده و با کتیبه هایی زینت یافته است. معماران امروز کشور به مهارت شیخ در هنر معماری ایمان دارند و برای آنکه بتوانند سمت وسوی هنر معماری امروز را با حکمت شیخ در معماری پیوند دهند، سوم اردیبهشت و روز بزرگداشت شیخ بهایی را روز معمار نامیده اند.