یادمان تاریخ معاصر

مسجد سپهسالار که با نام مسجد آیت الله مطهری هم شناخته میشود ، در سال 1315 به ثبت ملی رسیده و یکی از مساجد بزرگ شهر تهران است. این مسجد به همراه مدرسه ای به همین نام در ضلع شرقی خیابان مصطفی خمینی و در جنوب شرقی میدان بهارستان در کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی ایران قرار دارد. مسجد و مدرسه سپهسالار بر اساس نقشه های دارالخلافه در شرقیترین نقطه تهران قدیم واقع شده اند. جایی محصور میان درختان چهارباغ بزرگ، نگارستان، بهارستان، نظامیه و باغ سردار که حالا جز اسمی و خاطره ای، ردی از آنها نمانده است. ساخت بنا بانی این مسجد، میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار است. مدرسه و مسجد سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگ ترین و باشکوه ترین بناهای مذهبی در ایران به شمار میآید. ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن استاد حسن معمار قمی بود. در سال 1342 شمسی حسین لر زاده تغییراتی را در شبستان زمستانی آن ایجاد کرد. فریدون برومندی،کارشناس بناهای تاریخی، این بنا را دارای سه ورودی در بخش شمالی معرفی میکند که به علت احداث کتابخانه مجلس در سال 1342 خورشیدی مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شد. مجموعه سپهسالار را باید از بناهای مهم و شاخص تاریخ معماری ایران به شمار آورد که نمونه کاملی از معماری متداول دوره قاجار را به نمایش میگذارد. برومندی این بنا را یکی از بناهای شاخص و مهم تهران و به لحاظ تزیینات کم نظیر و تناسبات موزون در آن اثری ارزشمند در معماری ایرانی به شمار میآورد و طراحی ساختمان آن را ملهم از بهترین نمونه های پیشین خود همچون مسجد سید و مسجد حکیم اصفهان و مسجد سلطانی سمنان و دانشگاه الازهر مصر و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی میداند. ویژگیهای بنا حیاط مربع مدرسه سپهسالار با چهار ایوان، ایده آل مسجد سازی ایرانی است. مساحت این حیاط 62 در 63 متر است که از چهار جهت دوطبقه ساخته شده و 60 حجره در دوطبقه برای سکونت طلاب علوم دینی وجود دارد. شبستان تابستانی که از ترکیب ایوان جنوبی، گنبد خانه و سه گنبد جنبی و دو گوشواره تشکیل شده است، بزرگ ترین و دیدنیترین فضای مسجد است. در واقع این قسمت از بنا موجب تمایز آن از دیگر مساجد شده و آن را در ردیف آخرین شاهکار معماری دوره سنتی قرار داده است. روی گوشواره ها دو گنبد به دهانه 10 متر و ارتفاع 15 متر قرار گرفته که در مجموع مساحتی نزدیک به 1300 مترمربع را اشغال کرده است. جدا از شبستان تابستانی، شبستان زمستانی این مسجد با ستون های ظریف سنگی و تاق های آجری متنوع در پشت ایوان شرقی کاملاً تابع الگوهای مسجد سازی ایرانی ساخته شده است. این فضا با 44 ستون سنگی ، به چهل ستون معروف است. این قسمت از بنا به شهادت اسناد تاریخی در اواخر دهه چهل توسط استاد لر زاده تغییرات مهمی یافته است. در این دوره تمامی تزئینات این ستون ها که خاص و موسوم دوره قاجار بود زیر لایه ای از سنگ های مرمر مدفون شد. چهار مناره جنوبی با پایه هایی که تا حدود سه متر آن سنگ است، به طرز ظریف و دل پسندی حجاری در مفاصل و جرز سنگ ها برای استحکام بنا سرب ریزی شده و تمامی مناره ها با کاشی لعابدار مصور و منقوش هستند. در کنج شمال غربی بنا تالار ستون داری به نام چهل شیر وجود دارد که در مرکز آن در میان هشت ستون حوض سنگی قرار دارد که آب انبار و محل وضوخانه مدرسه و مسجد بوده و از قنات اختصاصی مسجد به نام مهران مجرایی داشته است. بعدها مسجد و مدرسه سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام داد. این روزها مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری میزبان بسیاری از مراسم مهم مذهبی، کشوری و لشکری است و به این اعتبار میتوان آن را بنای یادمانی دانست که در تحولات سیاسی سده اخیر مطرح بوده است. بنایی همسایه با ساختمان قدیمی مجلس یا همان دارالشورا که بر سردرش حک شده «عدل مظفر» و جایی ایستاده بر نقطه عطف تاریخ این سرزمین: میدان بهارستان. میدانی که هنوز تاریخ را نفس میکشد با سپهسالار ،مدرس و خانه هایی که خشت هایشان بوی تاریخ و کهنگی میدهند بوی مجلس ، مشروطه، ....