معماری مسجدالنبی به مناسبت 26 اردیبهشت، روز عید سعید مبعث

نمی توان پیرامون معماری اسلامی به بحث و گفتگو نشست بیآنکه سخن از مسجدالنبی به میان آورد . همان طور که در معماری، پیدایش شیوه اسلامی ارتباط بیچون وچرا با ارزش های فکری مکتب اسلام دارد به همان نسبت بنای مسجد پیامبر با همه سادگی اولیه اش در نخستین سال هجرت ، مقدمه ای بر پایه ریزی این شیوه از معماری محسوب میگردد . مسجدالنبی به فاصله زمانی کم از مسجد قبا به دست خود پیامبر و یارانش ساخته شد و میتوان گفت این دو اولین تجربه اعراب در معماری میباشند . مسجدالنبی در واقع دومین اما مهم ترین مسجد مسلمانان به شمار میرود . چراکه با پیدایش اسلام نیاز به محلی برای برگزاری نماز و عبادت از جانب پیامبر و اصحاب احساس میشد و برپایی این مکان علاوه بر رفع این نیاز در واقع هسته اولیه شهری را تشکیل داد که به عنوان پایگاه مذهبی آن دوران مطرح شده و تا به امروز نیز همواره بر اهمیت آن افزوده شده است . با این اوصاف بنای اولیه مسجدالنبی که از طرفی برخاسته از معماری دوران جاهلیت عربستان و از طرفی دیگر ملهم از پیام های آسمانی دین اسلام مبتنی بر ساده زیستی میبود به دست شخص پیامبر طرح ریزی و ساخته شد . ایشان محدوده مسجد را بر روی زمین که در ابتدا تنها شامل طولی به اندازه 35 و عرض 30 متر و مساحت تقریبی نزدیک به 1028 مترمربع بوده مشخص نموده و سپس همه اصحاب اعم از مهاجرین و انصار و شخص پیامبر اقدام به ساخت آن نمودند . ابتدا پی و پایه هایی از جنس سنگ در زمین موردنظر ایجاد شد و سپس دیوار ها از خشت خام که خاصیت اشتعال ناپذیری دارد بر فراز آنها بالا رفت . بنا شد دیوار ها در اندازه قامت بلندترین مرد عرب که حدود 2 متر بود ، ارتفاع یابد و به این ترتیب امکان گرم شدن فضا در سرمای شب های سوزناک عربستان فراهم میشد . مسجد در ابتدا حتی فاقد سقف بود . بعد ها و به مرور زمان یاران پیامبر اموالی گردآوری نموده و به حضرت پیشنهاد مسقف نمودن مسجد را دادند . پیامبر ترجیح دادند سقف مسجد همانند سقف خانه موسی ( ع ) پوشیده از الیاف گیاهان باشد که این بهترین تدبیر برای ایجاد هوای مطلوب و خنک و نیز تأمین نور مورد نیاز فضا از لابه لای شاخ و برگ گیاهان بود . به عبارتی معماری اولیه مسجدالنبی با انتخاب مصالح بومی کاملا منطبق بر شرایط اقلیمی منطقه ایجاد شد و این همان مبحث مهمی است که امروزه مدام به رعایت آن تأکید میگردد . فضا با سقف هایی از شاخه های درختان خرما پوشانیده شد که بر روی ستون هایی از تنه درختان خرما استوار بودند . این ستون ها در ابتدا تعداد مشخصی داشتند و برای نگهداری سقف برپا گشته بودند که به مرور هریک به نام شخصی خاص از نزدیکان پیامبر نام گذاری شد . لکن با گذر زمان و ضرورت توسعه مسجد در ادوار مختلف تعداد این ستون ها تا 750 افزایش یافت . برای پوشش کف نیز از سنگریزه هایی که به وفور در عربستان یافت میشود ، استفاده شد . در ضلع شمالی مسجد ایوانی وجود دارد که به ایوان صفه موسوم است . این ایوان در زمان پیامبر برای آن دسته از اصحاب که بسیار فقیر بودند ساخته شد تا بتوانند مدتی در آنجا سر کنند . همچنین به مرور که بر تعداد مسلمانان افزوده شده بود از آن به عنوان شبستان برای برپایی نماز استفاده میشده است . ایوان مسقف بود و در حال حاضر نیز بعد از قرن ها به قوت خود باقی است . مدتی بعد شبستانی دیگر در ضلع جنوبی احداث شد و فضای باز مابین این دو ایوان به صورت محوطه مسجد درآمد . مسجدالنبی دارای سه درِ مجزا در جنوب و شرق و غرب بوده است . درِ شرقی که به باب النبی شهرت دارد مختص رفت وآمد شخص پیامبر بوده و در حال حاضر به نام درِ جبرئیل شناخته میشود . درِ غربی نیز جهت رفت وآمد خانواده ایشان تعبیه شده بوده و موسوم به باب العائله یا باب الرحمه بوده است اما پس از تغییر قبله از بیت المقدس به سمت کعبه ، درِ جنوبی بسته شد . پیامبر پس از وفات در منزل شخصی خود شان در جوار مسجد به خاک سپرده شدند که بعد ها با توسعه بنای مسجد ، این مکان در قالب آرامگاه نبوی در داخل مسجد قرار گرفت و ابوبکر و عمر نیز در جوار رسول خدا به خاک سپرده شدند . در حدود سال های 87 هجری 4 مناره نیز در 4 گوشه مسجد اضافه شده و بر تعداد آنها نیز روزبه روز افزوده شد . پیدایش مناره ها نمایانگر اوج هنر معماری مساجد اسلامی میباشد و به نحوی ارتباط مستقیم با محتوای فلسفه اسلامی دارد . درواقع اولین بار در زمان عمر بن عبدالعزیز بحث ساخته شدن مناره به میان آمد . چراکه موذنین برای اقامه نماز ناچار بودند از پشت بام خانه های همجوار استفاده کنند که این ناهمگونی با پیدایش این عنصر از معماری رفع شد . مسجد پیامبر سادگی اولیه خود را تقریبا تا سال هفتم هجری حفظ کرد . در این زمان تعداد مسلمانان زیاد شده بود و از طرفی دیگر با فتح سرزمین های تازه آنان متقاعد شده بودند مکانی که به عبادت خدای تعالی اختصاص دارد بایستی علاوه بر عظمت و شکوه ، متشکل از بهترین و زیباترین عناصر تزیینی و هنری باشد . به این منظور در ابتدا نیاز به توسعه مسجد بود تا فضای کافی در اختیار همه مسلمانان که به عبادت مشغول میشدند وجود داشته باشد . از سال هفتم هجری تاکنون ، مسجد در دوره های مختلف و به دست اشخاص گوناگون در چندین مرحله توسعه یافته و هر بار مساحتی چشمگیر به فضای قبلی افزوده شده است . در همان سال به هریک از اضلاع مسجد 100 زرع افزوده شد و مساحت آن به 2475 مترمربع رسید . سپس در زمان خلیفه دوم ، عمربن خطاب دوباره مسجد توسعه پیدا کرد . در زمان عثمان بن عفان در حدود سال های 30 هجری با توسعه دوباره ، مساحت مسجد به 4071 مترمربع رسید و به این ترتیب در چندین مرحله دیگر نیز در زمان های ولید بن عبدالملک ، عباسی، ممالیک و عمربن عبدالعزیز مسجد توسعه پیدا کرد . در دوران اخیر و با روی کار آمدن آل سعود و در طی توسعه دومرحله ای نزدیک به 88 هزار مترمربع دیگر نیز بر وسعت مسجدالنبی افزوده شد . بنابراین مسجد پیامبر در طی قرن های متمادی مطابق با دستاورد های معماری اسلامی و پیشرفت های هنری، مزین به آراستگیها و عناصر جدید گردیده و امروزه بعد از بیت المقدس در جایگاه دومین مکان مقدس مسلمانان درآمده است . البته بیشترین توسعه مسجدالنبی از سال 1405 آغاز شد که به طور کامل تعمیر و بهبود یافت و مساحت آن از 165 هزار و 500 متر مربع که 257 هزار نمازگزار در آن میتوانستند به اقامه نماز بپردازند ، طی طرحی به 400 هزار و 500 متر مربع با گنجایش 650 هزار نمازگزار رسید . اینک این حرم دارای 81 در و 27 قبه متحرک در سطح است که به طرز زیبا و به شکل دایره بوده و وزن هرکدام به 80 تن میرسد . در حال حاضر فضای داخلی مسجدالنبی از تزئینات زیبایی برخوردار است ، زمین مسجد با سنگ مرمر و سنگ قرمز مفروش شده است . مسجدالنبی ستون های متعدد و چند محراب دارد که سه محراب شناخته شده آن محراب نبوی، دیگری محراب عثمانی و سوم محراب سلیمانی است که همه آنها با طلا پوشیده شده اند تمامی اطراف مسجدالنبی با توسعه های مکرری که انجام شده ، به مصلای بزرگی تبدیل شده و حتی در چند سال اخیر بازار ها و مغازه های اطراف مسجد تخریب و به مسجد اضافه شد.