سیر تحول در و پنجره

بهروز کاویانی پورطبیعی به نظر میرسد که هر ساختمان پس از عملیات سفت کاری به در و پنجره نیاز دارد . ضمن اینکه در و پنجره نشانه حیات انسان است که به رهگذران چشمک میزند و به تعبیر دیگر پنجره چشمان ساختمان است؛ یکی برای آنکه به بیرون نگاه کنی و دیده شوی، و دیگر آنکه از آن داخل شوی و به آسایش برسی و در صورت اضطرار از آن خارج شوی برای رسیدن به امنیت و آسایش دوباره ای که مدنظر است . پنجره خوش آمد گویی انوار است ، یعنی نور را به داخل حریم ما راه میدهد تا بتوانیم اشیا را ببینیم . همچنین هوای تازه را به درون میفرستد و گاهی هم در یکپارچگی دیوار ها ناپیوستگی به وجود میآورد .در و پنجره از عناصر اساسی معماری است که آنها را میتوان ، چشم ، گوش ، بینی و دهان ساختمان نامید . چراکه ظاهر ساختمان را شکل میدهند و کمک میکنند تا ساکنین ببینند و بشنوند و احساس کنند آنچه را که خود جزیی از آن هستند . اشکال و ابعاد در و پنجره ها تاریخ خود را دارند . در چاردیواریهای قدیم یک روزنه کوچک نقش پنجره و تهویه را بازی میکرد و زمانی طولانی گذشت تا پنجره شیشه دار شد و آنگاه بود که تفاوت روشنی و تاریکی و بسته بودن و باز بودن رخ داد و نمود پیدا کرد .با توجه به این موضوع معلوم شد که در و پنجره برای سه منظور به کار گرفته میشود : نور ، دید و همبستگی و در نهایت ارتباط بین درون و بیرون . کهن ترین مدارک و نمونه های در و پنجره در معماری ایران را میتوان در نگاره های دروازه های نمایش داده شده دولته ( دو قسمت ) دید . این لته ها تماما از چوب ساخته شده و روی آنها آهن کوب شده است . در جام های کشف شده دوره ساسانی تصاویری از منازل که نیمی از آن به نیایشگاه و نیمی دیگر به دژ میماند و همانند در های دوره ماد ها از دولته تشکیل شده است ، دیده میشوند . با این تفاوت که لنگه های آن این بار به صورت مستطیل درآمده و هلالی و نالی ( چفت روی درگاه ) آن با تصاویر خورشید پرشده است .این روش کم وبیش در همه روزگاران در معماری ایران انجام گرفته و هنوز هم هلالی بالای پنجره خورشیدی به چشم میخورد . جای بسی تأسف است که از روزگار هخامنشیان و ساسانیان یعنی از معماری پارسی و پارتی در و پنجره ای باقی نمانده است تا بتوان ساختار آن را مشخص نمود . تنها این را میدانیم که شاهان هخامنشی افزون بر کاربرد چوب های سرو و کاج که برای پوشش مناسب بوده ، چوب های سخت دیگری را هم که از راه های بسیار دور آورده میشد ، در ساخت در و پنجره به کار میبرده اند و آنها را در کنار زر و سیم و عاج و چیز های دیگر که در آرایش در و پنجره کاربرد فراوان داشت ، استفاده میکردند . در دروازه های تخت جمشید هنوز هم نمونه هایی از جای پاشنه و پاشنه گرد در ها که در سنگ فرورفته اند ، پیداشده که نشان میدهند این دروازه ها دارای در های سنگین دولته ای آهن کوب و سیم و زرکوب بوده اند . در تخت جمشید وضعیت در ها نشان میدهند که پاشنه گرد بیشتر آنها سالم مانده است .روشن است که اگر در ها به صورت ساده و مستطیل شکل ساخته شود ، حرکت بر روی پاشنه به آسانی صورت میگیرد و باز و بسته نمودن آن راحت تر میشود به همین دلیل و باتوجه به نکات ذکرشده معمولا از روزگاران کهن معماران ایرانی تلاش میکردند که ساخت در ها به صورتی که عنوان شد ، ساخته شود . ازاین رو ، بین در و روزن ( روزن گاه در بالای در و گاه در دو سوی آن برای گرفتن روشنایی و هوای آزاد ساخته میشده است ) و در بالای آن یک کلاف چوبی به صورت افقی مینهادند که هم نقش استوار کردن سازه و هم نقش چپیله یا به اصطلاح امروزی «نعل درگاه» را بازی میکرد و با این شیوه جای در به صورت درگاهی چهارگوشه و ساده در میآمده است .در شیوه پارسی ( هخامنشی) بالای درگاه را با یک سنگ یکپارچه میپوشاندند و در سبک پارتی ( ساسانی) هم در زیر چیپله و« نال» ورودی درگاه چهارچوب جای میگرفته است و روی آن با گچ بریهای زیبا و منبت کاریها و زرکوبیها پر میشده است . در ساختمان های پس از اسلام در شیوه های خراسانی، رازیه ، آذری و اصفهانی هر در و دروازه ای دیده میشود با کلاف چوبی و به صورت ساده مستطیلی است . بررسیهای فنی نشان میدهد که چوب در معماری ایران تنها کار کششی انجام میداده است .کهن ترین دری که از آغاز اسلام تا چند سال پیش برجای مانده بود در دروازه مهریز ( مهریجرد ) یزد بوده و با اسامی ( مهریجرد ) ( کوشکنو ) ( کیا ) و ( قطریان ) خوانده میشد ، کار یک آهنگر اصفهانی بود ( توضیح : آنچه نگارنده از دروازه مهریز به یاد دارد این است که دِر مذکور یک لته ای و چوبی بوده که روی آن پاره های آهن کوبیده بودند که نگاره جانور و تیرانداز و کمان داشت ) .از سده های میانی هجری نمونه های بسیار زیبا و متعددی از در و پنجره های چوبی و فولادی وجود دارند که فعلا در اختیار موزه های جهان هستند . در میان این آثار در بقعه سید ابوجعفر ابیض واقع در چابکسر که متعلق به قرن نهم هجری است و به وسیله درودگری تهیجانی (یاشمیجانی) ساخته شده است ، ازنظر تناسب و زیبایی بینظیر است و جا دارد که از آن با دقت هر چه تمام تر محافظت شود .در خانه ها و باغ ها علاوه بر کاربرد در های دولته های، درِ یک لته ای هم به وفور دیده میشود و معمولا در های یک لته ای در دیوار های چینه ای کار میشده است . بدین صورت که از چندتخته هم راستا که به صورت عمودی یا اریب در پهلوی هم چیده میشد و با یک یا دو نیم تیر چوبی و گل میخ مهارشده ساخته میشد و پاشنه گرد آن در چینه استوار میشد . در بین کریاس ( هشتی) و دالان اکثر خانه ها دری کار گذاشته میشد که «میان در» نام داشت . «میان درها» معمولا یک لته ای بودند و جهت آذین این در ها تکه چوب های مستطیلی شکل را به صورت اریب و لوزی روی آن میکوبیدند ( نمونه این نوع در را میتوان در خانه ای که روبه روی مسجد جامع نائین به نام ( خانه خان ) از روزگار صفویان به جامانده است ، دید .ورودی اتاق ها در و پنجره مشبک اغلب دولته ای و متقارن بودند و ازنظر ساخت فیزیکی و شکل هندسی سعی میشد که لته ها زیاد پهن نباشند تا موقع باز کردن آنها فضای زیادی اشغال نکنند . تمام این در ها و پنجره ها طبق اصول به بیرون باز میشدند به استثنا در های ورودی که رو به درون بـــاز میشده اند.