معماری مسجد جمکران

یکی از مکان های مقدس و منتسب به امام زمان (عج) مسجد مقدس جمکران است که در شش کیلومتری شهر مذهبی قم قرار دارد. این مسجد که به بهانه سیزدهم اریبهشت، ولادت امام زمان(ع) در محدوده روستای جمکرانِ شهر قم قرار دارد و به سبب نزدیکی با روستای مذکور، به مسجد جمکران شهرت یافته و به سبب انتساب به حضرت مهدی ، مسجد صاحب الزمان نامیده میشود، در گذشته به مسجد قدمگاه نیز مشهور بوده است.معماری مسجدبه استناد اشاره قاضی احمد قمی و کتیبه مورخ 1167، مسجد پیش از دوران افشاریه ساخته شده ولی از ویژگیهای معماری عصر صفوی در مسجد جمکران اطلاعی در دست نیست. طبق کتیبه مسجد، بنایی که در 1167 میرزاعلی اکبر جمکرانی آن را تعمیر کرد، شامل مسجدی ستون دار به ابعاد 17×5 متر با چهار فرش انداز، در جنوبِ صحنی به ابعاد 17×13 متر بوده که در دوران ناصری، حاج علیقلی جمکرانی یک جانب صحن آن را با مبلغ سیصد تومان بنا کرد.علی اصغر خان اتابک در اوایل حکومت مظفرالدین شاه مسجد و صحن را تعمیر کرد و حجره ها و ایوان هایی در اطراف صحن و دو آب انبار، یکی در صحن و دیگری در خارج از صحن ، بنا کرد. آیت الله بافقی نیز تعمیراتی در مسجد انجام داد و در آنجا آب انباری احداث کرد.در مدت تعمیر مسجد در دوره قاجار، تزئیناتی به بنا افزوده شد که شامل ازاره کاشیکاری خشتی هفت رنگ به ارتفاع 5/1 متر و تزئیناتی با نقوش اسلیمی با آب طلا و لاجورد در قسمت فوقانی و کتیبه ای از کاشیهای خشتی به خط ثلث از سوره جمعه در بخش میانی شبستان مسجد بود.محراباین مسجد دارای چهار محراب پنج تَرْکی با پوشش مقرنس گچی و لچکیهای کاشیکاری شده با کتیبه هایی به خط ثلث با عبارت «فَمَنْ صَلّیها فَکَانَّما صَلّی فی البیتِ العتیق » بود. در میان محراب مرکزی چاه کوچکی قرار داشت که دهانه آن با سنگ مرمر میان تهی پوشانده شده بود و برخی زائران برای تبرک از درون آن خاک میبردند.در سینه همین محراب قطعه سنگ دیگری از مرمر شفاف قرار داشت که در میان آن اثر یک قدم بزرگ ، به نشان قدمگاه بودن مسجد، حجاریشده بود.محوطه ورودیدر 1332ش مسجد جمکران به اهتمام سید محمد آقازاده تعمیر و بعضی قسمت های آن تجدید بنا شد و تالاری در جنوب صحن ، با شش ستون از تیرآهن ، به طول هفده و عرض چهار متر، احداث گردید که در واقع همان محوطه ورودی مسجد بود. کتیبه تاریخی مسجد با مادّه تاریخ 1167 در همین بنا نصب بود که اکنون در انبار مسجد نگهداری میشود. در بخش شرقی صحن نیز تالاری به عرض چهار و طول سیزده متر، با تزئیناتی از آجرهای تراش و کاشیهای هفت رنگ ، احداث گردید که نام بانی (سید محمد آقازاده)، و تاریخ 1372 و نام معمار به خط ثلث در آن ذکرشده است.نمای ورود به صحن در این دوران ایوانی آجری با پوشش گچی در سقف و اِسْپَر مزین به کاشی هفت رنگ در دو طرف بوده است.در نمای درگاه نیز کتیبه هایی با مضامین اهمیت ادای به موقع نماز و تاریخ های 1318 و 1371 وجود داشته است. در قسمت جنوب شرقی مسجد گلدسته آجری هشت ترکی به ارتفاع هفده متر قرار داشته که به استناد کتیبه ، در 1318 ساخته شده بوده است.هم زمان با پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش زائران و لزوم گسترش بنا، هسته تاریخی مسجد تخریب شد و با اشراف آیت الله مرعشی نجفی به شکل مربعی علامت گذاری گردید که با سنگ فرش جداگانه ای با نوار سیاه وسفید مشخص شده است.پس ازآن، با خریداری زمین های کشاورزی اطراف مسجد، چهل هکتار زمین در اختیار مسجد جمکران قرار گرفت که 5/5 هکتار آن به محوطه و صحن اصلی اختصاص یافت.در وضع موجود، مسجد دارای شش ورودی به صحن ، از شش جهت، است که درِ شمال شرقی آن در محور شبستان اصلی مسجد قرار دارد و در طرفین آن دو مناره عظیم بتنی با قاعده مربع و ساقه هشت وجهی در پنج طبقه و به ارتفاع 85 متر بر اساس طرح جدید در حال ساخت است.