سیر تحول در و پنجره

بهروز کاویان پوردر شماره گذشته به بررسی سیر تاریخی در و پنجره پرداختیم . ادامه موضوع را در این شماره پیگیر میشویم .از روی نگاره ها و کنده کاری نمونه های مختلف در و پنجره - چه آن هایی که تقریبا پابرجا هستند و چه آن هایی که به مرورزمان از بین رفته اند - میتوان به شکل و نوع ساخت و طرح درو پنجره پی برد . در و پنجره های دولته ای در هر طرف به سه قسمت تقسیم میشده اند : در بالا و پایین قابی چهارگوش ( بیشتر مربع و گاهی مستطیل و افقی) که خود در میان قابی مستطیل و عمودی قرار میگرفت . در به وسیله یک پاشنه در چوب یا سنگ و آجری که در پشت چارچوب کار میگذاشتند ، باز و بسته میشد . چارچوب معمولا دارای آستانه ای بلند بود و در پشت لته های در کار گذاشته میشد . قاب های به کاررفته در در های ورودی گاه با نقاشی و رسم ساده آرایش میشد و در و پنجره ها اکثرا مشبک بوده اند .در و پنجره ها و روزن های مشبک چوبی و سفالین و گچی در فصل زمستان با کاغذ روغن زده بسته میشد و در تابستان ها دوباره باز میشده است ازاین رو به کرکره و در های شبکه دار حجره های مدرسه و کاروان سرا ها «کاغذ لق»که لغتی ترکی است ، میگویند .البته در و پنجره شبکه دار در بیشتر زبان ها به نام ایرانی «پرسیانا» مشهور شده است . در ادامه بخش های مختلف پنجره و در را با هم مرور میکنیم .1ـ باهو : دوتکه چوب عمودی است که در دو سوی در به کار میرود2ـ پاسال : یعنی جای پا ، پاخور ، درست آن پاسار است3ـ کش و میانکش : تکه های افقی چوب که باهو ها را در سه جا به هم میچسباند4ـ دماغه : چوبی است نازک که با گل میخ به کناره یک لته کوبیده شده و روی درز میان دولته را میپوشاند بیشتر دماغه ها در بالا و پایین خود چیزی همانند سرستون و پایه ای مانند ته ستون دارند5ـ قاب : بخش میانی در که گاهی پر و گاهی شبکه دار است6 : چارچوب : از پنج تکه چوب درست شده که دوتای آن به صورت عمودی است و سه تای دیگر یکی در بالا و دوتا در آستانه به کاررفته است . چوب افقی به کاررفته بالای چهارچوب دو شاخک دارد که در دیوار استوار میگردد7ـ کلاغ پر : یک تکه چوب یا تخته افقی است که پشت شاخک چارچوب جای میگیرد و گاهی به شکل ذوزنقه هم دیده میشود8ـ پاشنه گرد : یک تکه چوب افقی است که در پشت آستانه کوبیده میشود و جای پاشنه ها در آن بریده شده است9 - سفت : حلقه ای فلزی است که در بالا و پایین چارچوب کوبیده شده و از زبانه بیرون میآید .10ـ چفت : هرلته در بالا یک یا دو رشته زنجیر ظریف دارد که ته آن با قبه ای روی پولک به لته و سر آن با سرجفتی مادگی دار به سفت ( حلقه ای فلزی است ) چارچوب بسته میشود11ـ پا چفت : چفت کوچکی که لته ها را به پایین چارچوب میبنددعلاوه بر موارد فوق بیشتر در های دروازه دارای کلون و تزه ( چوب افقی پشت در برای کلون ( قفل آن ) و شب بند و حلقه کوپه هستند .گونه دیگری از در ها که با تخته ها و الوار های باریک افقی ساخته میشوند در دو جا کلاف و بست بند چوبی دارند که با گل میخ های فوق العاده زیبا استوار شده اند . در این در ها پاشنه ها از فلز و بیشتر از فولاد ساخته شده اند تا بتوانند پایداری بیشتری داشته باشند .در و پنجره در معماری ایرانی اسلامی انواع و عناصر دیگری نیز دارد که در ادامه به آن میپردازیم :روزن : ( برگرفته از روز و روشنایی و نام ابزار است ) روزن در بالای در و گاه در طرفین در برای گرفتن روشنایی و هوای آزاد ساخته میشد . گاه به سوراخ هایی در کلاله ( دهانه بیرون بادگیر ) تاق ها یا شانه آنها نیز روزن گفته میشود . روزن ها با چوب و گاه با گچ و سفال ساخته میشد و بیشتر آنها باز نمیشدند .جامخانه : در کلاله گنبد ها و کلمبه های گرمابه ها و غلامخانه رباط ها و رسته ها و بازار ها هنوز هم روزن هایی وجود دارد که با چند حلقه سفالین به صورت قبه یا کپه درآمده اند . حلقه های سفالین را در کنار هم چیده اند ، در زمستان ها جام های گرد شیشه ای مانند ته قرابه در میان حلقه ها کار میگذارند و تابستان ها یک یا کلیه آنها را بر میدارند .گذاشتن و برداشتن و تعویض قطعات شیشه ای جامخانه چون بسیار ارزان و آسان است ، همیشه تکرار میشده و شاید امروز هم برای روشنایی سر پوشیده هایی که به مناسبت فصل باید گاهی سرو و گاهی گرم باشد ، مناسب ترین وسیله باشد .شباک : در هوای ناپایدار ایران ، با آفتاب تند و روشن باد و توفان و گردباد و نیز باور های ویژه ملی و دینی نیاز بوده که ساختمان افزون بر در و پنجره و روزن ، شباک یا یک پرده برای حفاظت درون داشته باشد . در گذشته درون ساختمان ها با روزن ها و پنجره های چوبی یا پرده حفظ میشد و بیرون آن با شبکه های سفالی یا کاشی به نام شباک یا یک پرده و بیرون آن با شبکه های سفالی یا کاشی به نام شباک پوشانده میشد. در مسجد شیخ لطف الله اصفهان میتوان طرح شباک را به خوبی مشاهده نمود در چنبر ( کالبد هشت پهلوی زیر گنبد ) گنبد مسجد شیخ لطف اله شباک های زیبایی از کاشی معرق کار گذاشته شده که مانند دیگر آثار این معجزه معماری بسیار زیبا است در مسجد امام و جامع و مدرسه چهارباغ اصفهان نیز نمونه های زیبایی از این شباک ها چه کاشی و چه آجری دیده میشونددار آفرین : به اتاقک ها و باجه های چوبینی میگفتند که دیوار مشبک داشته و اغلب در پیشخان دکان ها و بالا خانه ها و خیش خوان ها جای داشته است .ارسی: نوعی پنجره بالارو است که به جای گردیدن بر روی پاشنه گرد در شیاری بالا و پایین میرود . نقش شبکه ارسی بیشتر مانند پنجره ها و روزن های چوبی است . نمونه بسیار زیبای آن در خانه های بسیار کهن اصفهان و کا شان و یزد و نوع تازه تر آن در تهران قدیم قابل مشاهده است ( توضیح برخی میگویند ارسی به پنجره ای گفته میشده که به تقلید از معماری روسی در ایران رواج یافته است ولی نمونه های جالبی از ارسی حتی پیش از آنکه معماری چشمگیری در روسیه پای گرفته باشد در ساختمان ها و نگاره های ایرانی یافت می شده است).