ارزیابی نظریه انتقال یا تمرکززدایی از پایتخت

دکترمهدی زارع*ازنظر موقعیت ، نمیتوان کلانشهر تهران را از محل گسل های لرزه زا دور کرد ، اما شاید بتوانیم امکانات کشور را صرف ساخت پایتختی جدید کنیم که در آن مردم ایمن باشند و راحت تر زندگی کنند ؟ ( معمولا این انتقاد مهمی است که در مقابل نظریه انتقال پایتخت به شهری دیگر مطرح میشود ) پاسخ این است که نخستین کار برای ساماندهی شهر کنونی تهران آن است که رشد محدوده شهری و رشد جمعیت در تهران را به صفر برسانیم .«کم هزینه تر بودن مقاوم سازی تهران» گزاره ای است که معمولا در دفاع از حفظ وضع موجود ذکر میشود . با لحاظ نکردن آمایش سرزمین و عملا فراخواندن تعداد هرچه بیشتر مردمان از سراسر کشور به تهران برای زندگی بهتر ( مفروض ) ، معلوم نیست که بر مقاوم سازی چه چیزی ( بافت فرسوده قدیمی یا زیرساخت هایی نظیر بیمارستان ها یا ادارات دولتی و مدارس ) تأکید میشود ؟.مطالعات گوناگون از دیدگاه زمین شناسی، زلزله شناسی، شهرسازی، برنامه ریزی شهری و حوزه های مختلف فناوری در حوزه ساختمان و مسکن در دو دهه گذشته صورت گرفته است . این مطالعات نشان میدهد که اولا روند مهاجرت به تهران همچنان مطابق آخرین آمار های مرکز آمار ایران ادامه دار است و برآورد نگارنده نشان میدهد که سالانه حدود 115 هزار نفر به جمعیت تهران اضافه میشود . نتیجه بخشی از این موضوع ، رشد حاشیه نشینی و توسعه ناامنی و سایر ناهنجاریها در تهران بزرگ است . رشد تهران با وضع کنونی، عملا با تخریب فضا ها و بافت با هویت خانه باغ های گذشته همراه است .در کشور های مختلف دنیا تجربه انتقال پایتخت به دلایل گوناگون ( ازجمله خطر بالای زمین لرزه ) عملیاتی شده و نتایج خوبی نیز به دست آمده است . در ابتدای سده بیستم و هنگام تشکیل کشور جمهوری ترکیه ، پایتخت از استانبول به آنکارا منتقل شد . امروزه میتوان گفت که آنکارا علاوه بر مدرن تر بودن ( از استانبول ) در معرض خطر پایین تری از دیدگاه رخداد یک زلزله مخرب نسبت به استانبول است و البته آسیب پذیری آن نیز بسیار کمتر است .در مقابل ، استانبول ( مثل تهران ) ریسک بسیار بالایی ازنظر یک زمین لرزه مخرب احتمالی دارد . در سوی دیگر در همسایگی ما ، در پاکستان در اوایل دهه 60 میلادی پایتخت از کراچی به منطقه ای سرسبز و زیبا در حدود 40 کیلومتری شهر راولپندی آن روزگار منتقل شد که نام اسلام آباد را روی آن گذاشتند . این تجربه در کشور کازاخستان ( که در ایران با نام قزاقستان از آن یاد میشود ) دقیقا به دلیل خطر زلزله در حدود 10 سال قبل رخ داد و در کشور های دیگری مثل استرالیا نیز تجربه شده است . ضمنا در کشوری مثل سریلانکا نیز شخصا شاهد آن بوده ام که با وجود عدم تغییر رسمی پایتخت ، عملا تمام نهاد های مهم حکومتی به منطقه ای خارج از کلمبو ( پایتخت ) منتقل شده است . در کشوری مانند آلمان نیز به دلیل رخداد جنگ جهانی دوم و شکست این کشور در جنگ و ایجاد کشور های آلمان شرقی و غربی و به وجود آمدن 2 پایتخت در برلین شرقی و بن به ترتیب برای آلمان دموکراتیک و فدرال و سپس وحدت مجدد آلمان و انتقال مجدد پایتخت به شهر یکپارچه برلین ، تجربیات بسیار مفیدی در این مورد به صورت مدون وجود دارد .جالب است که این جابه جا شدن پایتخت در آلمان در حدود 50 سال رخ داد و با برنامه ریزی، کوشش ، نظم و جدیتی که در آلمانیها سراغ داریم ، هرگز موجب ایجاد بحران در این کشور نشده است . در آمریکای جنوبی نیز در برزیل ، با ایجاد شهری جدید به نام برازیلیا در مرکز این کشور ، تجربیات بسیار جالبی در این مورد وجود دارد که به باور نگارنده میتواند در ایران نیز مورداستفاده قرار گیرد .با مرور ، مدون کردن و لحاظ کردن تجربیات همسایگانمان ( پاکستان و ترکیه ) میتوان به مسائل ، هزینه ها و دستاورد های چنین تجربه ای در ایران دست یابیم و آن را در کشور به کار بریم . ضمنا از یاد نبریم که در کشور کوچک جنوبی خلیج فارس ( امارات متحده عربی) با ایجاد مراکز گوناگون سیاسی، تجاری، توریستی و . . . در امارت های مختلف کشور ، به ویژه با توسعه چشمگیر بندر دبی به تدریج در 20 سال گذشته و با برنامه بسیار جالبی که برای توسعه این بندر تا سال 2025 وجود دارد ، میتوان به ارزش افزوده های بسیار در عرصه اقتصاد ملی و بین المللی دست یافت .یکی از بحث های موجود درباره تغییر و انتقال پایتخت آن بوده که اگر پایتخت به هر یک از کلان شهر های موجود ( مثلا اصفهان ، سمنان ، یزد یا شیراز در مرکز یا جنوب ایران ) منتقل شود ، مسائل تهران به تدریج به آن نواحی منتقل میشود و عملا به جای حل مشکل ، با صرف هزینه ، فقط آن را جابه جا کرده ایم . واقعیت این است که این نظر درست است و درصورتی که برای انتقال پایتخت به مکانی جدید ( درواقع ایجاد یک پایتخت کاملا جدید ) برنامه ریزی شود ، دیگر مشکلی برای سایر شهر های بزرگ کشور ایجاد نخواهد شد . جای مناسبی در مرکز کشور در نوار سنندج - سیرجان که از شهر های ملایر ، گلپایگان و نواحی اطراف اصفهان عبور میکند میتواند به عنوان ناحیه ای بکر و جدید برای احداث پایتخت در نظر گرفته شود . * زلزله شناس