نماد تاریخ تمدن ایران

تخت سلیمان و مجموعه آثار باستانی آن که در 45 کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی واقع است، از جاذبه های تاریخ تمدن و معماری ایران و جهان محسوب میشود و این اهمیت تا حدی است که در سال 1382 به عنوان چهارمین اثر باستانی ایران در یونسکو، در فهرست آثار جهانی ثبت شد.بنا بر افسانه های کهن این ناحیه همان شهر مشهور گنجک است که زادگاه زرتشت نامیده می شود. اشکانیان از آن با عنوان فراآسپا و تاریخ نگاران رومی و یونانی گزکا و مورخان عرب با عنوان شهر شیز نام برده اند. حمدالله مستوفی آن را به زبان مغول ستوریق گفته است اما امروزه به تخت سلیمان معروف است. مجموعه تخت سلیمان در دره ای سرسبز به ارتفاع 3000 متر از سطح دریا واقع می باشد که با استناد به آثار به دست آمده از کاوش های باستان شناسی و مطابقت آن ها با متون تاریخی، محل یکی از سه آتشکده مهم و معتبر عهد ساسانی یعنی آتشکده آذرگشسب بوده است. ویرانه های آتشکده آذرگشسب، کاخ های دوران ساسانی و ایلخانی، معبد آناهیتا و برج و باروی سنگی متعلق به آن دوران، بر فراز صخره ای سنگی و گرداگرد دریاچه مقدس گرد آمده اند. قله بلقیس نیز به ارتفاع 3200 متر در نزدیکی این مجموعه قرار دارد. به واسطه کاوش ها و حفاری های باستان شناسی که از گذشته تا به امروز در این منطقه انجام شده، طرح کلی کاخ و آتشکده ساسانی و بناهای ایلخانی آن مشخص شده است. جالب است که تنها در تخت سلیمان بقایای کاخ های دوره ایلخانی دیده می شود. قدمت سازه این مجموعه که بر روی تخته سنگ طبیعی قرار دارد به بیش از 3000 سال پیش باز می گردد. این صخره از لایه های رسوبی دریاچه تشکیل شده است. معبد کاخ ساسانی در حمله هراکلیوس امپراتور روم شرقی منهدم شد. اگرچه آثار بازسازی و مرمت از دوره خلفای عباسی در این منطقه دیده شده و نمونه سفال های پیش از قرن هـفتم هجری قمری نیز ضمن کاوش های این مجموعه به دست آمده است، اما دوره رونق و عمران مجدد آن مربوط به زمان حکمرانی دومین ایلخان مغول و برادرزاده هلاکوخان یعنی آباقاخان است که آن را برای قصر تابستانی خود مناسب تشخیص داده بود.آثار مجموعه تخت سلیمان داخل دیواری بیضی شکل که دور تا دور صخره کشیده شده، محصور شده اند. حصار بیرونی از سنگ های لاشه در ابعاد مختلف و به ضخامت پنج متر و ارتفاع چهارده متر تشکیل شده و محیط بیرونی آن هزار و دویست متر است. این دیوار با سنگ های تراش داده شده مکعب شکل پوشیده شده و دور تا دور آن سی و هشت برج دفاعی مخروطی شکل وجود دارد که هم از نظر شرایط ایستایی حصار و هم به دلیل مسائل دفاعی آن دوران حائز اهمیت میباشد. بنای حصار بیرونی متعلق به دوره ساسانی است و در دوره ایلخانی ضمن مرمت قسمت های فرو ریخته آن، دروازه جدیدی نیز در بخش جنوب شرقی به آن الحاق شده است. دو دروازه ساسانی در امتداد محور شمال و جنوب دریاچه و آتشکده برپا گشته اند. دروازه جنوبی در مواقعی خاص کاربرد داشته ولی دروازه شمالی که بلندتر و عریض است، معبر اصلی آتشکده بوده است.داخل این حصار دو مربع مختلف المرکز و هم محور به چشم میخورد. دریاچه در مرکز مربع جنوبی که وسیع تر است و آتشکده در مرکز مربع شمالی که کوچکتر می باشد قرار گرفته است. دور تا دور این مربع را حصاری مستطیل شکلی به طول تقریبی دویست و پنجاه متر و عرض صد و پنجاه متر فرا گرفته و شصت برج نیمه مدور آن را احاطه کرده است.دریاچه که به شکل بیضی ناقص است دارای120 متر طول و 80 متر پهنا می باشد و هماهنــگی و تقارن جـــالبی را با بیضی حصار تخت سلیمان القاء میکند. آب دریاچه در تمام فصول سال یکسان است و نمیتوان به عمق آن دست پیدا کرد. حداکثر عمق صد و ده متر است و به صورت چشمه جوشانی از طبقات زیرین فوران میکند و طبق محاسبه ای که انجام گرفته، در هر ثانیه صد لیتر آب از دل زمین میجوشد.‏‏آب این دریاچه زیبا و سحرآمیز به وسیله دو جوی سنگی و رسوبی به بیرون از تخت جریان مییابد و اراضی زراعتی را سیراب میسازد. دریاچه به صورت کاسه ای گود از سطح اطراف حدود یک متر پایین تر است. در مواقــع پر آبی و طغیان دریاچه، آب آهکی فسفردار آن رسوباتی از خود بر جای مینهد و این رسوبات طی سالیان متمادی لایه های رسوبی ضخیمی از خود بر جای گذاشته است.در سمت شمال غربی دریاچه و در زاویه مربع بزرگ تر، ایوان رفیع ساسانی معروف به ایوان خسرو قرار دارد که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده است. در حال حاضر از این ایوان جز یک جرز و ازاره های دیوار آن چیزی باقی نمانده است. قطر دهانه ایوان5/18 متر و عمق آن بیست متر است. ایوان ساسانی بعد از و یرانی توسط ایلخانان بازسازی شد اما مصالحی که در بازسازی آن به کار رفته، قلوه سنگ و ملات گچ است و همین اختلاف مصالح محدوده اثر ساسانی و ایلخانی را مشخص می سازد. ایوان به دو اتاق یا حوضخانه هشت گوش راه مییابد که مربوط به دوره ایلخانان است. در جبهه جنوبی ایوان، خوابگاه منتسب به خسرو پرویز قرار دارد. این خوابگاه در سطحی پایین تر از سطح آثار دیگر قرار گرفته و با یک راه مخفی به کنار دریاچه باز میشده است.در مرکز مربع شمالی آتشکده معروف روبروی دروازه شمالی قرار دارد که از سمت جنوب نیز به دریاچه دسترسی دارد. گمان می رود در زمان آبادانی و رونق آتشکده، سطح آب دریاچه هم سطح کف درگاه ورودی جنوبی آن بوده است. از آن زمان تاکنون بالغ بر یک متر سطح آب و رسوبات اطراف آن بالا آمده است.در حد فاصل آتشکده و دروازه شمالی، چندین راهرو و حیاط به چشم میخورد که کار کاوش و خاک برداری آن ها هنوز پایان نیافته است.آتشکده آذر گشسب که به طور کامل حفاری شده، مجموعه ای است مشتمل بر یک تالار مرکزی مربع شکل با چهار جرز قطور آجری با نقشه چهار طاقی که یک گنبد بزرگ آجری، آن را میپوشانده و در حال حاضر فرو ریخته و تنها نشانه های اندکی از آن باقی مانده است. همچنین دارای سی اتاق، راهرو، ایوان، حیاط و تالارهای ستون دار دیگر است که آن را همچون نگینی در میان گرفته اند.در کنار این مجموعه در بخش غربی، مجموعه دیگری است که از یک آتشکده صلیبی شکل با ابعاد کوچک تر و دو تالار ستون دار با ستون های مدور و چهار گوش و تعدادی اتاق و فضاهای جانبی تشکیل شده است. ظاهراً این قسمت کاخ هایی بوده که در ایام توقف شاه ساسانی مورد استفاده او و خانواده اش قرار میگرفته است و در طول سال نیز موبدان نگهبان آتشکده در آن ساکن بوده اند.غیر از مجموعه بناهای یاد شده، بقایای ابنیه پراکنده و منفرد فراوانی در اطراف دریاچه وجود دارد که از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده اند. این بناها عموماً مربوط به دوره ایلخانی است هر چند از نظر مصالح به کار گرفته شده و شیوه و اسلوب ساختمان سازی هرگز به پای ابنیه ساسانی که معماری فاخر و استادانه دارند، نمیرسد. تنها مزیت آن داشتن تزیینات مختلف گچ بری و کاشی کاری در زمان آبادانی خود بوده است. تنوع کاشیهای اسلامی تخت سلیمان به قدری است که میتوان آنها را به رده ها و مکتب های مختلف تقسیم بندی کرد.مهم ترین آنها کاشیهای زرین فام کتیبه دار و کاشی برجسته های زمینه لاجوردی و فیروزه ای زراندود با نقوش حیوانات اساطیری همچون سیمرغ و اژدها است که در تزیین دیوار کاخ ها به کار رفته است.