هویت در معماری و شهر سازی

بحث هویت در معماری و شهرسازی را در مطلب پیشین خود آغاز کردیم، ابتدا تعریفی لغوی از هویت ارائه دادیم، سپس به حوزه هویت در معماری پرداختی ابتدایی داشتیم و از عناصر ایستا و پویا در هویت سخن راندیم. در این شماره قصد داریم به عواملی بپردازیم که به شهر و معماری آن هویت می دهند . در یک شهر انواع سازه ها، معابر، راه ها و بناها می توانند به مجموعه شهری هویتی خاص بدهند. یک شهر، حتی متوسط و کوچک؛ مقیاس های ادراکی و فضایی وسیعی دارد. خصوصاً شهرهای بزرگ که این حوزه در آنها بسیار گسترده تر و وسیع تر است. «کالبد» شهر یکی از هویت های شهری است. کالبد یعنی نظم و انتظام و وجود سلسله مراتب در شبکه معابر و راه ها و داشتن نظم هندسی و بهنجار در تمامی سطوح و فعالیت های شهر. کالبد منظم و هندسی شده به شهر هویت و خوانایی ویژه ای می دهد. علاوه بر کالبد، شهرها دارای هویتی «بصری» یا دیداری هستند. تمامی ارزش های زیبایی شناسی شهری و کیفیت فضاهای عمومی شهر جزو هویت بصری شهر قرار دارند. به سخن ساده، اگر از یک مسافر سؤال کنیم که چه ویژگی خاصی از شهر در ذهن او بر جای مانده است؟ و پرسش شونده بتواند به خوبی شهر و دیاگرام شهری را توصیف کند، یعنی شهر دارای هویت بصری تاثیرگذار بوده است. علاوه بر دو ویژگی هویتی شهری یعنی ویژگی «کالبدی» و «بصری»؛ یک مجموعه شهری باید از نظر«شناختی» هم واجد هویت باشد. هویت شناختی یک شهر به بیننده ارزش های تاریخی و فرهنگی شهر را معرفی می کند. کیفیت اطلاع از نمادها و نشانه های ارزشی شهر، بعد هویت شناختی را در شهر رقم می زند. براساس این سه مؤلفه مهم هویت شناسی شهری ، هر عامل یا عواملی که باعث ایجاد بی هویتی در شهرهای ما می شوند آشفتگی سیمای شهر (از بعد هندسی ، بصری و شناختی) و انهدام فضاهای مأنوس و به فراموشی سپردن این فضاها و نشانه ها را به همراه دارد . فرآیند مخربی که به بی هویتی یک شهر می انجامد؛ بلایی که بر سر بسیاری از شهرها آمده است و همچنان نیز ادامه دارد. نکته مهم در بحث هویت شناسی معماری شهری، شناخت عناصر مختلف «هویت ساز» در شهر است. این عناصر می توانند از نقطه نظر هویت کالبدی ، بصری یا شناختی که در بالا بیان شد یک نمای هویتی خاص به شهر بدهند. مثلاً مرقد مطهر امام هشتم شیعیان در مشهد یا بنای کعبه در مکه به عنوان نماد خانه خدا، عناصر هویت بخش مهم دو شهر یاد شده هستند. بر این اساس، عنصر بناهای مذهبی می توانند نماد اصلی هویت بخش باشند. «ورودی» شهر نیز عنصر دیگری است که به خصوص در شهرهایی با قدمت تاریخی نمادی ازهویت شهر به حساب می آمد و دروازه ورودی شهر که تردد اصلی از طریق آن صورت می گرفت آنچنان می تواند مهم باشد که عنصر هویت بخش یا هویت ساز در حوزه معماری شهری به حساب آید؛ مانند دروازه قرآن شیراز. البته امروزه به دلیل آنکه سفر به یک شهر از راه هوایی یا قطار و غیره توسط پایانه های مسافربری صورت می گیرد نقش این پایانه ها به مثابه دروازه ورودی شهر عمل می کند؛ بنابراین چنین مکان هایی از نظر نقطه اتصال بافت خارج شهر به داخل شهر، هم از نظر بصری و هم از نظر عملکرد شهری اهمیت زیادی دارند. عنصر هویت بخش دیگر در یک شهر و فضای شهری می تواند «هتل» یا مجموعه ای از هتل ها باشد. مثلاً هتل «برج العرب» در دبی نمادی در جهت هویت بخشی به این شهر است.«میدان»، «پل»، «حمام»،« آرامگاه»، «باغ» و عناصر دیگر شهرسازی نیز در هویت بخشی به شهرها نقش ایفا می کنند. مثلاً میدان امام در اصفهان یا میدان آزادی تهران نماد هویت بخشی به شهرهای یاد شده هستند. پل «گلدن گیت» در سانفرانسیسکو و پل سی و سه پل اصفهان که اولی نماد قدرت تفکر انسان در معماری و دومی نماد اوج هنر در گذشته تعبیر شده اند؛ حمام فین کاشان که در شهرهای سنتی یک عنصر هویت بخش به حساب می آمد؛ آرامگاه حافظ در شیراز یا مقبره الشعرا در تبریز که نماد هویت بخش این دو شهر هستند؛ باغ «ایل گلی» در تبریز، دانشگاه آکسفورد در شهر دانشگاهی آکسفورد، برج ها که معمولاً در نقاط مرکزی شهرهای بزرگ واقعند نماد هویتی شهرهایشان هستند. (برج ایفل و برج میلاد) عنصر هویت ساز دیگر در شهرها «مجموعه های فرهنگی» هستند. مجموعه اپرای سیدنی نماینده هویت بخشی به شهر سیدنی استرالیاست. همچنین از مجموعه عناصر هویت بخش شهری می توان به «بازار» اشاره کرد که به ویژه در ایران مهم ترین عنصر در بافت تاریخی بیشتر شهرهای کشورمان است.