فضای عمومی در شهرسازی

کد مطلب : 2596 گروه معماری: برای برخی شهر مجموعه ای از خیابان ها، کوچه ها و ساختمان هاست، مجموعه ای عظیم که با ترافیک، اتومبیل و آسمان خراش تعریف میشود. در نظر عده دیگری، شهر مجموعه ای از عناصری است که سبکی از زندگی اجتماعی را منجر میشود. این تلقی به نقش انسان و زندگی در شهر اهمیت میدهد. پدیده هایی مانند فضاهای عمومی، پارک های عمومی و شهروندان هستند که مفهوم شهر را میرسانند. درحالیکه مسئله گروه اول به رساندن سریع تر «ساکنان» از محل زندگی به محل کار است؛ سؤال اصلی در نظر این گروه این است که «شهروندان» در کجا دورهم جمع میشوند و پاسخ های مختلف آنها به مسائل مختلف شهری چگونه است و معیار موفقیت افزایش فضاهای عمومی و زندگی شایسته تر و باکیفیت تر مردم است.فضای عمومی در ادبیات علوم اجتماعی مدرن و از جمله آن شهرسازی، نمودی یافته است که در دهه های پیش کمتر از آن نشانی بود. طراحان، برنامه ریزان و مدیران شهری با استناد به افزایش فضاهای عمومی نسبت به انسان گرایی و سرزندگی یک طرح قضاوت میکنند و طرح های جدید شهری بدون در نظر گرفتن فضاهای که شهروندان با یکدیگر به کنش بپردازند در واقع طرح هایی ماشینی و مشکل زا در نظر گرفته میشود.فضای عمومی چیست؟فضاها بیش از چیزی که از آن به عنوان مکان نام برده میشوند در واقع یک موقعیت و یک فضای خاص هستند. فضایی که وقایع تنها با حضور و تعامل افراد با محیط صورت میگیرد و از طریق این تعامل به فضا معنا میبخشند. از یک سو تمامی فعالیت­ هایی که در فضای عمومی شهر رخ می­ دهند بر کیفیت زندگی شهروندان تأثیرگذارند و از سوی دیگر وقوع این فعالیت ­ها در سطح شهر خود متأثر از ساختارها و کیفیت­ های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، سیاسی موجود است. این فضاها با توجه به نوع فعالیت ها بار معنایی و موقعیتی ویژه ای را کسب میکنند، مثالی در مورد آن تفاوت بین بازار تهران و اطراف تئاتر شهر است. این دو فضای عمومی مهم تهران هر کدام دارای تاریخچه و سابقه ای دیرینه در زندگی اجتماعی شهروندان تهرانی هستند و هر کدام با توجه به فعالیت هایی که در آن صورت گرفته و میگیرد واجد بار تاریخی و اجتماعی میشوند که به آن فضا شخصیتی خاص میبخشد.فضاهای اجتماعی در شهرسازیبر حسب ضرورت و یا انتخاب فضاهای شهری به فضاها شخصی، عمومی و اجتماعی تقسیم میشود. فضاهای شخصی آن چیزی است که بیشتر در شهرسازی امروز ایران به رسمیت شناخته میشود. بسیاری از فضاها در حقوق ایران شخصی به حساب میآید و از آن جمله است نما و محدوده بیرون ساختمان و همه فضای بالایی توسط مالک قابل خریداری است. فضای خیابان، فروشگاه، مجتمع تجاری محیط عمومی خوانده میشود و مستلزم رعایت قوانینی است اما آن فضایی که موردنظر این نوشتار است همان محیطی است که مراودات اجتماعی در آن صورت میگیرد و با ترکیب فضای عمومی (Public sphere) از آن یاد میشود. بسیاری از فعالیت های روزمره انسانی البته در این فضا صورت نمیگیرد چرا که انسان به حکم اضطرار میبایست در شهر به فعالیت های زیستی و اقتصادی بپردازد، رفتن به محل کار و خریدهای روزانه از جمله این فعالیت هاست که نیازمند استفاده از خیابان به عنوان فضایی عمومی و نه اجتماعی است. چنین فعالیت­ هایی غالباً در تمامی طول سال و در شرایط زمانی، جوّی و محیطی گوناگون انجام می­گیرند. بسیاری از این فعالیت ­ها همچنین در فضاهایی بیرونی (خارجی) رخ می ­دهند.فعالیت هایی نیز هستند که بنا به اشتیاق فرد صورت میگیرد، پیاده رویهای روزانه و فعالیت های به قصد لذت و تفریح از جمله این فعالیت هاست. این فعالیت ها لزوماً گرچه فعالیت های اجتماعی هستند اما سازنده حوزه عمومی نیستند. حوزه عمومی نیازمند فعالیت های اجتماعی است که به صورت خود به خودی و فارغ از ساختارهای زمانی و برنامه ریزیهای قبلی صورت بگیرد. این فضا میتواند نسبتاً بزرگ باشد مانند ( محدوده پارک و تئاتر شهر تا تالار وحدت در تهران و یا بازار تهران) و یا اینکه در سطح محله صورت بگیرد مانند گفتگوهایی که در برخی از شوراهای محله صورت میگیرد؛ دیدارها و گپ­ و­گفت ­های محلی در این دسته قرار می گیرند. نکته مهم در ارتباط دوسویه بین وقوع فعالیت ها و حضور افراد در فضای عمومی است. از یک سو تمامی فعالیت­ هایی که در فضای عمومی شهر رخ می دهند بر کیفیت زندگی شهروندان تأثیرگذارند؛ از سوی دیگر وقوع این فعالیت­ ها در سطح شهر خود متأثر از ساختارها و کیفیت­ های محیطی است و میزان و نحوه وقوع این فعالیت­ ها در ارتباط مستقیم و تنگاتنگ با طراحی فضا قرار می­ گیرد. چنانچه طراحی مناسب و فضای مطلوب عامل محرک و مشوق در حضور افراد، تعاملات اجتماعی و گذران وقت در فضا خواهد بود، عدم مطلوبیت فضایی می­ تواند عاملی بازدارنده در استفاده از فضا و درنتیجه کاهش سرزندگی فضای عمومی شود.از این تصویر مشخص است که شهرسازی امروز مشخصاٌ میباید برای تمام این فضاها برنامه ریزی کند چرا که زندگی شهری مجموعه ای درهم تنیده از همین فعالیت هاست. همین فعالیت ها به رفتار و ذهن شهروندان جهت میدهد.