داربست های تاریخی

روستای کوچک سلطانیه جامه شهری به خود پوشیده، گنبد سلطانیه در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده، حریم گنبد خریداری و آزادشده و پایه بسیاری از بناهای تاریخی و برج و باروی سلطانیه قدیم از زیرخاک سر برآورده است. شمار گردشگران سلطانیه ده ها و بلکه صدها برابر شده اما در تمام این مدت یک چیز بی کم وکاست برجای خود باقیمانده است: داربست های زیر گنبد! اینها هم دیگر تاریخی شده اند و برای آیندگان پیامی از زمانه ما دارند؛ اگر در سده چهاردهم میلادی بودند کسانی که با ابزارهای کمابیش ابتدایی، می توانستند بزرگ ترین گنبد خشتی - آجری جهان را طی 10 سال برپا کنند، در سده بیستم و بیست و یکم هستند سازمان‎هایی که نمی توانند پس از چهل سال، مرمت بخشی از همان بنا را به سرانجام برسانند

.دراین باره، محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری میگوید: «مرمت کاری است که باید با دقت و حوصله زیاد انجام شود و طولانی شدن مرمت بناهای تاریخی همیشه چیز بدی نیست. مثلاً مرمت دیوارنگاره های کاخ چهلستون اصفهان این فرصت را برای گردشگران به وجود آورده که از نزدیک با چگونگی و مراحل مرمت آشنا شوند.»

البته کم نیستند بناهایی که اولاً مرمتشان دور از چشم مردم صورت میگیرد و ثانیاً درهایشان سال های سال به روی مردم بسته مانده است. نمونه این نوع بناها، گنبدخانه مسجد جامع قزوین است که از چند دهه پیش زیر داربست رفته و در تمام این مدت گردشگران و نمازگزاران حق ورود به آنجا را نداشته اند. طالبیان درباره این دسته از مرمت ها میگوید: «بدون آنکه بخواهم وارد مصادیق شوم، چند عامل عمده را در طولانی شدن مرمت بناهای تاریخی مؤثر میدانم: نخست اینکه همزمان با مرمت آثار، برخی بررسیهای چندرشته ای و انجام یک سلسله آزمایش ها ضرورت پیدا میکند. این بررسیها گاهی فراتر از پیش بینیهای اولیه هستند و کار را به کندی میکشانند؛ دوم اینکه خیلی اوقات هنگام مرمت به لایه های جدیدی میرسیم که نیازمند پیگردیهای معماری یا حتی باستان ‎شناسی است؛ سوم اینکه مرمتگران ما مجهز به تکنولوژی و ابزارهای جدید نیستند؛ چهارم اینکه اعتبارات کافی برای مرمت بناهای تاریخی وجود ندارد و تخصیص همان اعتبارات کم نیز با مشکلاتی همراه است؛ و پنجم اینکه مجموعه ای از مشکلات مدیریتی شامل پیش بینی نکردن بودجه، خطا در تدوین جدول زمانی، جابه جایی مکرر مدیران و ناکارآمدی مرمتگران، طرح های مرمتی را دچار اختلال میکند.»

چشم میراث فرهنگی به دست خارجیها

اگرچه معاون سازمان میراث فرهنگی به ناکارآمدی مرمتگران تلویحاً اشاره میکند، اما این مشکل جدیتر از تصورات اولیه است و سازمان میراث فرهنگی به دلایل مختلف از به کارگیری و تربیت مرمتگران خبره بازمانده است. در سال های دورتر انتخاب مرمتگر با سنجه های سختگیرانه صورت میگرفت و در صورت لزوم از مرمتگران خارجی دعوت به عمل میآمد. برای نمونه، در دهه 1350 یکی از برجسته ترین مرمتگران ایتالیایی به نام «اوژن گالدیری» به ایران آمد تا مدیریت طرح مرمت و پیگردیهای معماری در مسجد جامع عتیق اصفهان را عهده دار شود. او نه فقط کار خود را به درستی انجام داد بلکه در ارتقای دانش مرمتگران ایرانی نقش مهمی ایفا کرد. گالدیری گزارش اقدامات خود را در کتابی با عنوان «مسجد جامع اصفهان» منتشر ساخت تا رسمی فراموش شده برای گزارش دهی و پاسخگویی به جامعه علمی را به همتایان ایرانی خود یادآور شود هرچند در این کار ناکام ماند.

طالبیان می گوید: «تکرار تجربه هایی مشابه و دعوت از گالدیری در شرایط کنونی دشوار است. مرمتگران صاحبنام دستمزد زیادی به صورت ارزی (دلار و یورو) میگیرند و همکاری با آنها از توان سازمان میراث فرهنگی خارج است. بااین حال، در مورد میدان نقش جهان به محض اینکه رئیس جمهوری در سفرشان به اصفهان، بودجه 40 میلیارد تومانی را برای آثار تاریخی استان در نظر گرفتند، دعوت از دو گروه بین المللی برای ارائه طرح های مرمتی در دستور کار قرار گرفت.» او میافزاید: «در مواردی مانند بازسازی ارگ بم و مرمت زیگورات چغازنبیل از مرمتگران خارجی استفاده کردیم، به این علت بود که گروه های مرمتگر هزینه و تجهیزات کارشان را خودشان تأمین کرده اند.»

اشاره او به حضور ژاپنیها در بازسازی ارگ بم و فعالیت ایتالیاییها در تخت جمشید و پاسارگاد است. ایتالیاییها از زبده ترین مرمتگران آثار تاریخی، خصوصاً آثار سنگی هستند اما ژاپنیها که شهرت و مهارت به مراتب کمتری در این حوزه دارند، با کمک به مرمت ارگ بم، این فرصت دیریاب را به دست آورده اند که ضمن حضور در بزرگ ترین اثر خشتی جهان، دانش و تجربه خود در زمینه آثار خشتی را ارتقا بخشند. با این وصف، اگر سازمان میراث فرهنگی، هزینه مرمتگران خارجی را تمام و کمال بپردازد، در اینکه چه کسانی را برای مرمت چه آثاری به کار گیرد، مختار خواهد بود اما وقتی چشم به دست خارجیان میدوزد، دایره انتخاب هایش به شدت محدود و تابع تمایل خارجی ها می شود

مرمت های نامرتب

شیوه نصب داربست روی بناهای تاریخی و تخریب منظر این آثار موضوع دیگری است که همواره موردانتقاد مردم و گردشگران بوده است. گردشگران داخلی و خارجی که طی 10 سال اخیر به اصفهان رفته اند، ایوان عالیقاپو را پوشیده از داربست های زمخت و زنگ زده ای دیده اند که زیباییهای این کاخ و میدان نقش جهان را به چالش کشیده است. فلورانس، بارسلون، فرایبورگ، ایروان و سن پترزبورگ خواهرخوانده های اصفهان هستند اما هیچ کدام به اندازه این خواهر زیبا روی، شلخته وار و نامرتب نیستند. در این شهرها، آثار تاریخی داربست های مخصوص و غالباً متحرکی دارند که بانظمی خاص نصب میشوند. در صورت امکان، داربست ها را با عکس دقیقی از بنا در مقیاس 1: 1 میپوشانند تا سیمای اثر در وضعیت پیش از مرمت نمایش داده شود. در ایران اما، داربستی که امروز برای نصب تابلوی فلان سوپرمارکت مورداستفاده قرار میگیرد، فردا ممکن است برای عملیات مرمت به تخت جمشید منتقل شود.

مهم این است که بتوان از آن بالا رفت

معاون سازمان میراث فرهنگی این مشکل را میپذیرد اما مسئولیت را متوجه بخش خصوصی می کند: «شرکت هایی که در کار ساختمان سازی یا تهیه داربست هستند، داربست های جدید را از خارج وارد نمیکنند. درنتیجه این نوع داربست ها که هم کارکرد بهتری دارند و هم فوق العاده شکیل هستند، در بازار داخلی یافت نمیشود.» او اجبار پیمانکاران طرف قرارداد با سازمان میراث فرهنگی به استفاده از داربست های مناسب را بیهوده میداند: «آنها مثل خود ما پولی برای خرید این نوع داربست ندارند.» درواقع، تنها مورداستفاده از داربست استاندارد در بناهای تاریخی ایران، طرح مرمت ارگ بم است که داربست هایش مثل خیلی ملزومات دیگرش هدیه ای است از طرف ژاپنیها. درعین حال، یک جست وجوی ساده در اینترنت، روشن میسازد که در ایران نیز شرکت های گوناگونی سرگرم تولید یا واردات داربست های جدید هستند که هرچند از بالاترین تکنولوژی موجود برخوردار نیستند اما به مراتب پیشرفته تر، ایمن تر و شکیل تر از داربست های مورداستفاده سازمان میراث فرهنگی هستند. برخی از شرکت ها، خدماتی مانند برگزاری کارگاه آموزشی در محل طرح یا خارج از کشور را به مشتریان خود عرضه می کنند.

طالبیان ایده پوشاندن داربست ها با عکس بزرگ بنا را میپسندد اما میگوید: «این کار فقط در طرح های مرمت شهری توجیه پذیر است که در آنجا نیز شهرداریها باید اقدام کنند، زیرا طرح های بزرگ مرمتی در دست همان هاست.» بدین ترتیب، سازمان میراث فرهنگی عملاً مسئولیت چندانی را برای سروشکل دادن به ظاهر بناهای در دست مرمت نمی پذیرد.

طولانی شدن مرمت بناهای تاریخی به هر دلیل موجه یا ناموجهی که باشد، افزون بر آنچه گفته شد، خالی از تأثیرات روانی نیست. گویی داربست ها به بخشی از هویت بناهای تاریخی تبدیل شده اند تا کارآمدی و سلامت اداری سازمان میراث فرهنگی را نزد افکار عمومی به چالش بکشند. آیا سازمان میراث فرهنگی در محاسبات مربوط به مرمت بناهای تاریخی، هزینه های اجتماعی آن را نیز برآورد کرده است؟