فناوری در معماری معاصر ایران

کد مطلب : 2758 علیرضا عظیمیاز زمان امپراتوری روم که ویتروویوس معماری را حاصل سه جزء استحکام، قابل استفاده بودن و شعف میدانست تا به امروز، فناوری جزء لاینفک زندگی بشر بوده است.اما جایگاه و نقش فناوری در معماری معاصر به چه میزان است؟ در مجموعه یادداشت هایی که بدین منظور به چاپ خواهد رسید، ابعاد این مسئله را شکافته و سعی میکنیم آینده این موضوع را تدقیق نماییم:باب سوم: فناوری در معماری معاصر ایرانهمان طور که در یادداشت نخست بدان اشاره شد، معماری ایران، از دیدگاه محمدکریم پیرنیا، معماری ابداع فرم های جدید و پیشرفت سازه در معماری بوده است. همچنین در یادداشت دوم به این موضوع اشاره کردیم که فناوری در معماری بومی (در سرتاسر جهان) محدود به سازه ساختمان بوده است؛ اما این یادداشت به برخورد معماری معاصر ایران با موضوع فناوری اختصاص دارد.فناوری، به معنای معاصر آن، نخستین بار در دوران قاجار وارد معماری ایران شد. تا قبل از آن فناوریهای بومی ایرانیان و دانش آنان به صورت مقطعی توانسته موجبات فخر و مباهات مردم این سرزمین را فراهم آورد؛ اما در این دوران، شکست های نظامی پیدرپی ایرانیان منجر به عقد قراردادهای ننگین یک سویه گردیدکه دراین بین مسئولین کشوری متوجه عقب افتادگی شدید ایرانیان شدند و فراگیری علم و فناوری از اروپائیان را به عنوان راه حل دیدند. در همین رفت وآمدها، فرم ساختمانی بناها، به اصرار کارفرمایان فرنگ رفته دچار تغییر و تحول شد، اما این تغییرات به بعضی المان های معماری و تزئینات بنا محدود میشد. آهن سفید به عنوان پوشش بام و چدن جهت ساخت ستون و نرده برای نخستین بار در این دوره به کار رفت. تا قبل از این اتفاقات بناها با شکل و فنون سنتی ساخته میشدند. در ادامه شاهد بناهای تلفیقی بین سنت و سبک نئوکلاسیک اروپایی (که در آن دوران معماری روز جهان قلمداد میشد) میباشیم. نهایتاً در ادامه این جریان شاهد مجموعه باغ و عمارت معیرالممالک در 1290 خورشیدی میباشیم که نخستین بنای ایرانی دارای ظاهر تمام نئوکلاسیک بوده است. متأسفانه این بنا تخریب شده و از میزان نفوذ غرب بر ساختار و سازه این بنا اطلاعی در دست نیست اما احتمال اثربخشی بر سازه بنا، بسیار اندک است؛ زیرا 13 سال بعد، کاخ ملیجک به عنوان آخرین بنای عصر قاجار ساخته شده است که ظاهری کاملاً غربی داشته ولی ساختار آن ایرانی بود. بنابراین در این دوره، فناوری محدود به تزئینات و نماهای ساختمانی بوده است.در دوران پهلوی نخست، با اعمال سیاست های دولتی، شاهد ورود معماران فرنگی به داخل کشور هستیم. این معماران ضمن طراحی و ساخت بناهای سفارشی دولت، جایگاه معماران سنتی را تا حد بنای ساختمان کاهش دارند. بااین حال در این بناها به علت وجود استادکار ماهر شاهد کیفیت مطلوب اجرای جزئیات معماری هستیم. سیستم های ساختمانی جدید و فناوریهای وارداتی که پیش ازاین در عمارت شمس العماره در دوره قاجار، قدرت خود را در ساخت بناهای متفاوت نشان داده بود، بار دیگر در این دوران خودنمایی میکند. در این دوران برای نخستین بار تکنیک بتن مسلح و آهن با تأخیر 130 ساله ای وارد ایران شد. این در حالی بود که در روستاها هنوز بناها خشتی بود و اکثر بناهای عادی با دیوارهای آجری شکل میگرفتند. بااین حال کیفیت بناهای ساخته شده در این دوران به دلیل فوق الذکر و به علت مدیریت و دقت بالا، بسیار تحسین برانگیز هستند. بناهای این دوران هنوز کار میکنند. این روند با بروز جنگ جهانی متوقف شد و پس از جنگ نیز تیرآهن با آجرچینی ساده سیستم حاکم ساختمان سازی در معماری میگردد که تاکنون نیز ادامه داشته است!در دوران پهلوی دوم، با تأکید بر امر مسکن سازی شاهد ورود سیستم های پیش ساخته در کشور هستیم. در این دوران با اجرای کارخانه هایی که حکم زیرساخت را دارند چرخه صنعتیسازی معماری تا حدی کامل میشود و مجموعه های عظیم مسکونی همچون شهرک اکباتان تهران با همکاری مشاورین و معماران خارجی ساخته میشود. میتوان به نحوی علت شتاب در ساخت وساز کشور را در این دوران پول سرشار از فروش نفت، مدیریت صحیح بر سرمایه و صنعتیسازی معماری نامید. در این دوران شاهد ساخت بناهایی چون میدان آزادی، ساختمان وزارت کشور، استادیوم آزادی و... هستیم که همگی نمادی از فناوریهای بالای دوران خود را به همراه دارند.متأسفانه پس از انقلاب و به علت تجاوز غافلگیرانه رژیم بعث عراق، کشور از روند عادی رشد خود خارج شد و مردم و دولت تحت فشار قرار گرفتند. در این دوران، بعضی از زیرساخت های کشور تخریب شدند و در نتیجه جریان رشد فناوری کند و بعضاً متوقف شد؛ بااین حال بناهایی با نبوغ رزمندگان اسلام ساخته شد. اکثر این بناها در خدمت جبهه های نبرد حق علیه باطل بودند. ازجمله این بناها ساخت پل بعثت به طول 14 کیلومتر بر روی آب های خروشان اروند میباشد. در این دوران شاهد رشد نوابغی چون بهروز پورشریفی و شهید تفت چی هستیم که با ارائه راه حل های ابتکاری، بحث فناوری در معماری را تا حد زیادی متحول نمودند. اینان قطعاً قاعده فناوری برای معماری را به چالش کشیدند و آن را تا حد خلاقیت فناورانه برای معماری ارتقا دادند.پس از جنگ، با رشد و شتاب گیری بیشتر کشور، شاهد تغییراتی در حوزه فناوری میباشیم؛ اما اثر این فناوریها بر معماری و معماران آن گونه که باید نیست. متأسفانه در این دوران فناوری بجای کمک به معماری، بلای جان آن گشته است. ورود بدون نظارت مصالح غیراستاندارد، عدم نظارت بر مصالح و فناوریهای وارداتی و بدتر از همه، مدگرایی در این زمینه منجر به کاهش کیفیت معماری شده است. البته در این بین بناهایی هستند که به واسطه تجربه و تعهد کاری معماران خود، از فناوری بهره کافی و مناسب میبرند. در حالی سازه بتن آرمه در کنار اسکلت آهنی، سیستم غالب سازه های ایران شده است که نظارتی بر کیفیت آنها در عمل انجام نمیپذیرد. در شهرهای دور از پایتخت این موضوع بسیار وخیم تر و نگران کننده تر میباشد. فناوری باعث ساخت خانه های هوشمند و بناهایی با فناوری بالا میگردد اما در ایران فرهنگ سازی در این زمینه هنوز کامل نشده است. جمع بندی آنکه در دوران پس از انقلاب، معماری فناورانه مختص به بناها و سازه های خاص و بعضاً سلیقه های ها-تک جامعه شده است.نسل جدید معماران ایران، ضمن آشنایی بیشتر و علمیتر با مقوله فناوری معماری، در طراحی و اجرای آثار خود آن را به کار بسته و شاهد کسب رتبه های ملی و بین المللی توسط آنها هستیم. در باب بعدی این مجموعه مقالات، به معرفی چند معمار برجسته ایرانی در حوزه معماری، با تمرکز بر معماری معاصر ایران میپردازیم.