معماری در سینمای ایران

کد مطلب : 2896 سیامک سرمدیبسیاری از فیلم های سینمایی ایرانی آگاهانه یا ناخودآگاه در رابطه با معماری، شهرسازی و موضوع های مرتبط با بحث مسکن (اجاره نشینی و...) ساخته شده اند. این آثار سینمایی فارغ از اینکه مخاطبان و طرفداران زیاد یا کمی داشته باشند، میتوانند برای معماران و فعالان بخش ساختمان، معیار خوبی برای درک آنان از جامعه خود باشند. پیام ساختمان سعی در معرفی این آثار سینمایی دارد که از منظر معماری و ساخت وساز اهمیت دارند با ذکر این نکته که اولاً در اغلب این آثار سینمایی بستر داستان، شهر و به خصوص شهر تهران است اما نکات معماری و شهرسازی مورداشاره در این آثار قابل تعمیم به سایر شهرهای کشورمان نیز هست. دوم اینکه معماری به نمایش درآمده در فیلم هایی که بررسی خواهند شد یا به طور ساختگی توسط طراح صحنه فیلم خلق شده اند یا با انتخاب آگاهانه فیلم ساز به عنوان برشی از حیات اجتماعی – فرهنگی به نمایش درآمده اند اما درهرحال، نقش اجتماعی و فرهنگی معماری در این بررسیها پررنگ تر از جنبه های دیگر خواهد بود.برای این شماره فیلم مادر را درنظر گرفته ایم.خانه به مثابه هویتدر فیلم مادر ساخته علی حاتمی، پیرزنی که در سرای سالمندان زندگی میکند به خانه برمیگردد تا روزهای پایانی عمرش را در خانه اش و کنار فرزندانش که هرکدام گوشه ای به زندگی خود مشغول اند بگذراند. گرمی حضور مادر در خانه، فرزندان را به دور هم جمع میکند و ...معماری در اغلب آثار زندهیاد علی حاتمی به ویژه فیلم سینمایی «مادر» تعیین کننده حس و حال روایت سینمایی فیلم ساز است. جالب اینجاست که حاتمی به نقش معماری و به ویژه معماری اصیل ایرانی و کاربرد آن در فیلم آگاه است اما تاکنون هیچ کدام از فیلم های او از دیدگاه معماری و نقد فضای فیزیکی آن موردبررسی و تحلیل قرار نگرفته اند. در ادامه نگاهی داریم به مفاهیم فرهنگی معماری و ساختمان سازی در فیلم سینمایی مادر.حاتمی در مجموعه کارهای سینمایی ارزنده خود و از جمله «مادر» در جستجوی هویت گمشده ایرانی است و داستان خود را بر این محور بیان میکند. بر این اساس، یکی از مؤلفه های موردعلاقه او در این رهگذر، استفاده از معماری سنتی و اصیل ایران به عنوان «هویت بصری» در فیلم هایش است. او آن قدر به این مهم علاقه مند است که فضا و محیط معماری فیلم هایش خود تبدیل به یکی از شخصیت های فیلم میشوند. حاتمی این کار را با لوازم و اشیای صحنه (اکسسوار) نیز انجام میدهد.در فیلم مادر، بیننده هویت یک خانه اصیل ایرانی را مشاهده میکند. خانه ای که نسل های قبل از ما زندگی در آن را تجربه کرده اند؛ حیاط بزرگ، حوض ماهی به رنگ آبی لاجوردی، گلدان های شمعدانی و یاس پر رنگ و بو که کنار حوض قرار داشت، ایوان بلند و اتاق های تودرتو و بزرگ که همگی دارای درهای چوبی بودند با پنجره هایی بلند که با پرده تور سفید تزیین شده است، همه و همه مکانی امن و آرام برای زندگی یک خانواده ایرانی را نشان میدهد. در فیلم، فرزندان به خواست مادر در خانه جمع شده اند تا اصالت ازدست رفته را در آرامش و صفای خانه بازیابی کنند. خانه در این فیلم یعنی مأمنی امن و پر از آرامش که در آن همه زیر سایه مادر احساس آرامش و امنیت میکنند.خانه فیلم مادر، خانه ای است قدیمی و اجدادی متعلق به سال های دهه 1320 هجری شمسی واقع در کوچه پس کوچه های خیابان سی تیر فعلی (قوام السلطنه قدیم). نمای خانه آجری و دارای تزئینات کمی است و دارای بالکنی است که ویژگی بارز معماری در دهه 30 شمسی بود. بالکن های بیرون زده از ساختمان که در فیلم در جلوی اتاق مادر قرار دارد. در این فیلم قسمتی از حیاط آجری است و بخشی آجر ندارد و با رنگ آبی آسمانی رنگ آمیزی شده است. انگار که آسمان را از پس آن میبینیم.علاوه بر حیاط، ما فضاهای معماری دیگری را هم در فیلم میبینیم که هر کدام معنای خاصی دارند. محمدابراهیم پسر بزرگ خانواده (با بازی محمدعلی کشاورز) در کار روده پاک کنی (زهتابی) است و در یک خانه ویلایی زندگی میکند. جلال الدین (امین تارخ) کارمند بانک است و در آپارتمان های آتیساز (نمونه ای از معماری مدرن تهران) زندگی میکند. غلامرضا پسر کوچک و خل وضع خانواده (اکبر عبدی) در تیمارستان است و ماه منیر (فریماه فرجامی) که از شمال به تهران میآید. همه اعضای خانواده برای رسیدن به خانه مادری ناگزیر از عبور از سردر «باغ ملی» که نماد تهران قدیم است هستند. ورود آنها به محله صمیمی و قدیمی خود از این معبر یا گذرگاه معماری صورت میگیرد. داخل محله، تماماً خانه هایی آجری میبینیم که هنوز در آن از شهر خشن و عصبی امروز تهران با تیرآهن ها و بلوک های سیمانیاش نشانی نیست. روح محله هنوز در کوچه فیلم مادر جریان دارد. در وسط حیاط، حوضی قرار دارد به شکل قلب که نشانه حضور مهربان مادر در خانه است. دوربین حاتمی بارها از ایوان اتاق مادر به حیاط نگاه میکند و بیننده بارها شکل قلب مانند حوض را میبیند.معماری در این فیلم همراه با حرکت دوربین در حرکت است. دوربین همراه با شخصیت های فیلم در فضای معماری خانه حرکت میکند و ما با تمام جزئیات خانه آشنا میشویم. اتاق های تودرتو اولین ویژگی است که از معماری داخل خانه مادر مشاهده میشود. اتاق مادر، حیاط و بالکن، طبقه بالا و پایین، راهروها و پله ها همگی در فضاسازی فیلم سهم بر عهده دارند. در سکانسی که خاطره تبعید پدر به صورت فلاش بک نشان داده میشود نیز شرایط فیزیکی خانه در انتقال حس و حال تبعید، نقش مهمی بازی میکند. اتاقی تاریک و کم نور با شیشه های بخار گرفته، نور ضعیفی که از پنجره ها به اتاق میآید همگی در انتقال این حس بد به بیننده سهیم هستند.تمام عوامل بصری در این فیلم بر درک «خانه» نه فقط به عنوان یک بنا، بلکه به عنوان مفهومی سرشار از شور زندگی تأکید دارند. معماری در فیلم مادر، قالبی زنده و پویا برای بیان عواطف و احساسات آدمی است و بیننده پیوستگی معماری و سینما را در این فیلم به روشنی درک میکند.