کعبه زیر سایه سازه های عظیم

کد مطلب : 2982 حاجیان این روزها در حال انجام مناسک حج و طواف خانه خدا هستند. به همین مناسبت لازم دانستیم تا به بررسی معماری معاصر مسجدالحرام پرداخته شود؛ اما معماری معاصر مسجدالحرام به اعتقاد منتقدان در تضاد با فلسفه بنیان گذاری آن است؛ به این معنی که اگر تابه حال نشان مسجدالحرام و حج، خانه کعبه بود در حال حاضر این نشانه در پناه سازه های عظیم در حال پنهان شدن است و جای آن را نشانگان شهری مکه گرفته است. کعبه در مرکز مسجدالحرام واقع است و مسجدالحرام نیز همان طور که از اسم آن پیداست بایستی برخوردار از معماری مسجد باشد.در مورد معماری مساجد، اساساً اگر نگاهی به معماری مساجد قدیمی و جدید بیندازیم متوجه میشویم که این رابطه در فضا وجود ندارد. در معماری مساجد قدیم سقف های بلند، رنگ های آرامش بخش و زوایای گِرد داشتیم که سعی در ایجاد یک استعلا در مکان میکرد و فردی که برای عبادت میرفت این حس را دریافت میکرد.امروزه از معماری مساجد تنها یک محراب در جهت قبله باقی مانده است. قاعدتاً این سبک معماری در تولید فضای ایمانی اثری متفاوت دارد و نباید انتظار داشت مسجد را در اذهان تداعی کند.اتفاقی که در مسجدالحرام به تدریج رخ داد این بود که محور و کانونی بودن کعبه با معماری نامأنوس اطراف کعبه از دید خارج شد. در مسجدالحرام توانسته بودیم فضایی را به وجود آوریم که بر اساس نقطه کانونی کعبه و سقف آسمان بلندترین سقفی که بشر میتواند تصور کند باشد؛ چون همه مساجد به دنبال آن هستند که با گنبدهایشان آسمان را تداعی کنند، با این هدف شبستان هایی دور کعبه به صورت دایره وار به وجود آمد اما گشودن هر بخشی از مسجد به منزله بر هم زدن این فضا بود که به مرور در طول سال ها انجام شد.از طرف دیگر در گذشته هیچ ساختمانی مشرف به کعبه نبود تا افق همواره بر زائران قابل رؤیت باشد و چیزی مانع دید آنها نشود؛ اما در ساختار جدید مسجدالحرام چنین چیزی را شاهد نیستیم به گونه ای که مجموعه ای از برج های عظیم مسجدالحرام را احاطه کرده و چشم انداز مسجد به طور کامل درحال از بین رفتن است، حتی باز شدن سقف بخشی از این شبستان های دایره ای شکل به دور کعبه نیز تمرکز را هنگام طواف ایجاد نمیکند. چون ساختار خانه خدا بر مبنای طواف است، اما طبقات دیگر ایجادشده برای طواف به هرحال چشم انداز زائر را محدود کرده چراکه وقتی زائر در حال طواف است عملاً در دو طبقه ای که حضور دارد (هم کف و طبقه اول) دید ندارد یعنی همکف که سقف دارد و درعین حال کسانی هم که از بیرون طواف میکنند یا چشمشان به این مجموعه محدود میشود یا زیر سقف قرار میگیرند. البته این طور عنوان کرده اند که بخشی از این تغییر کاربری ناشی از ضرورت های کارکردی بوده است، اما باید دید آیا این تغییراتی که صورت میگیرد روح مکان را تقویت یا تضعیف میکند؟قطعاتضعیف کرده است. وقتی معماریهای جدید پیرامون مسجدالحرام مطرح و ابراج البیت ساخته شد، بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام اعتراضات شدیدی کرده و بیان داشتند این ساخت وساز خلاف روح اصلی مکان است. جایی مثل مسجدالحرام باید بر اساس معماری معناگرا توسعهیافته و تعریف شود اما با طراحی «زاها حدید» یعنی طراح این سازه عملاً از معماری شالوده شکن تبعیت میشود.واکنش دولت عربستان سعودی به انتقاداتتابه حال پاسخی داده نشده، تنها توجیه آنان افزایش حضور زائران است که باید متناسب با این خواسته ها معماری کارکردگرا داشته باشیم.اگر این ساخت وساز ادامه یابد، به نوعی «کعبه» در میان انبوه این سازه ها پنهان میشود. در حال حاضر بزرگ ترین نقد همین است، همه منتقدان میگویند که تا قبل از این ساخت وسازها کعبه به خوبی قابل رؤیت بود. شاید بد نباشد در این مقطع به این نکته اشاره شود که خانه کعبه در گودترین نقطه مکه قرار دارد و به نوعی نقطه کانونی به حساب میآید، اما وقتی این برج سازیها در اطراف کعبه شکل گرفت در برابر همه بناهایی که تاکنون در مکه ساخته شده اند یک وجه شناسه ای پیدا کرد و الان مهم ترین نشانه شهری مکه محسوب میشود درحالیکه تا قبل از آن کعبه نشانه شهری مکه محسوب میشد.تیم معماران این طرح غربی هستند و این امر و نگاه متفاوت آنها میتواند علت این امر باشد؛ به هرحال نمیتوان از یک مسیحی انتظار داشت مسجد را طوری بسازد که روح معنوی در معماری آن احساس شود، یا نمیتوان از یک یهودی خواست تا کلیسا بسازد و همه موارد را مانند یک معمار مسیحی ارائه کند، چون سلیقه نیز در اینجا مطرح است.یک شرکت آمریکایی و یک شرکت انگلیسی مجری این طرح هستند و گروه های بزرگی از معماران در آن حضور دارند که زیر نظر «زاها حدید» یک زن بریتانیایی (عراقی تبار) فعالیت میکنند.