اجاره نشینی به مثابه استخوان لای زخم

بررسی فیلم از منظر معماریداستان هر دو فیلم برپایه معضل اجاره نشینی شکل گرفته است؛ اما بدون آنکه قصد مقایسه این دو فیلم را داشته باشیم باید گفت که فیلم سینمایی «اجاره نشین ها» هم در شکل و هم در محتوا، بسیار عمیق تر و مؤثرتر از فیلم «قندون جهیزیه» بر مخاطب اثر میگذارد؛ بنابراین از منظر درک هنری معماری و ساختمان به بررسی اجاره نشین ها میپردازیم. نام «اجاره نشین ها» شاید با آگاهی کامل از سوی کارگردان (داریوش مهرجویی) انتخاب شده باشد. اجاره نشینی که از مهاجرت قشر عظیمی از روستانشینان به شهرها ایجاد شد. آنهایی که در کنار طبقه متوسط شهری، گرفتار مسئله سکونت و داشتن مأوا و سرپناه برای خود هستند. در این فیلم، آپارتمان یک موقعیت کمیک است و اجاره نشینی وضعیتی تراژیک و غم بار را نشان میدهد. آپارتمان رو به ویرانی فیلم، خود بخش مهمی از بار کمدی داستان را بر عهده میگیرد و ساختمان، صاحب شخصیت و هویت مستقلی میشود. خانه فیلم که قرار بود در کوچه ای زیبا قرار داشته باشد حالا در بیابان واقع شده است. آپارتمان از بیرون زیباست اما از درون ناخوش و نازیباست و مشکلات بسیاری دارد. خانه، در آخر فیلم خراب میشود و این تخریب، نتیجه فروپاشی جمع ساکنین درون خانه است. به هم ریختگی آپارتمان اجاره نشین ها و ساکنانش به خوبی معضل اجاره نشینی و عمیق تر از آن، مشکل برداشته شدن دیوارهای فرهنگی بین طبقات اجتماع را نشان میدهد که سرانجام به فروپاشی منجر میشود. ساختمان در فیلم اجاره نشین ها خود نماد و سمبل شی بزرگی است که با داشتن هویت و شخصیت، در کشاکش و جدال با ساکنانش است. نبرد ساکنان خانه اجاره نشین ها با کاستیهای ساختمان، ما را به یاد فیلم های چاپلین (به خصوص فیلم عصر جدید) و نبرد انسان با دستگاه مدرن کارخانه میاندازد. در برخی فیلم های باستر کیتون نیز این مشابهت را مییابیم. هویت ساختمان در اجاره نشین ها آن قدر مهم است که در آخر فیلم و با نابودی ساختمان، سکنه اجاره نشین آن دچار مشکل میشوند. فیلم ساز از ایده خرابی ساختمان بهره خوبی میبرد و علاوه بر اینکه در فیلم موقعیت کمدی ایجاد میکند اشاره ای انتقادی هم به ساخت وسازهای ناایمن در شهر میکند. فیلم، سراسر پر است از پیام های فرعی که همگی با پیام اصلی فیلم (معضل اجاره نشینی) در ارتباط هستند. مثلاً انتقاد از وضعیت اجاره نشینی، بنگاه های معاملات ملکی که زد و بندهای بعضی از آنها در امر املاک و ساختمان، نقش مهمی در روند شکل گیری پدیده «دلالی» ساختمان در جامعه دارد. همچنین نگاه کنید به معماری ناهمگون و نازیبا که مهندس جوان رشته راه و ساختمان در آن خصوص حرف میزند. نوستالژی نسبت به سنت های ازدست رفته در معماری و ساختمان سازی، مثل حفظ آثار تزئینی به وسیله جوان فلج فیلم (که خود فلج بودن او نمادی استعاره ای از فلج بودن سنت در برابر مدرنیسم است) تا باغچه سازی خواننده اپرا (با بازی مرحوم حسین سرشار) بر پشت بام ساختمان که استفاده از شیوه های سنتی معماری ایرانی را فریاد میزند. البته فیلم اجاره نشین ها تنها پیام مربوط به ساختمان و اجاره نشینی را در خود حمل نمیکند؛ اما از زاویه نگاه به بحث معماری و ساختمان، اجاره نشین ها در وجه زیرین و لایه درونی خود مشکل آپارتمان نشینی را در درجه اول اهمیت قرار میدهد. موضوع دیگر مرتبط با بحث، زد و بندهای معاملات املاک با عباس آقا سوپر گوشت است که با شیوه های کمدی بیان میشود. عباس آقا (با بازی درخشان عزت ا...انتظامی) یکی از بهترین رفتارهای تیپ گونه از گروه معروف به «بسازوبفروش» یا به تعبیری دیگر «بسازوبنداز!» را در مواجهه با ساکنین اجاره نشین خانه از یک سو و زدوبندهای معاملات املاک از سوی دیگر را نشان میدهد.اجاره نشین ها در سکانس هایی تأکید بر عدم هماهنگی معماری وارداتی با شرایط بومی کشور را هم نشان میدهد که بهترین آن، صحنه باغچه سازی خواننده اپراست. همچنین نگاه کنید به نوستالژی گذشته که جوان فلج در حرف هایی که میزند میل خود مبنی بر بازگشت به خانه قدیمی خود در محله پامنار را بیان میکند. مهرجویی هوشمندانه دریافته بود که خراب شدن ساختمان میتواند به «پایان بد» در فیلمش تبدیل شود؛ بنابراین برای رهایی از این مخمصه، کاری میکند که فروریختن ساختمان در نهایت به افزایش صلح و دوستی میان ساکنین آپارتمان تبدیل شود. اجاره نشین ها پس از سال ها که از ساختش میگذرد همچنان دیدنی است. بهتر است یک بار دیگر فیلم را از دریچه نگاه به مشکل اجاره نشینی و ساخت وساز تماشا کنید.