معماری منظر؛ چیستی، بایدها و نبایدها

کد مطلب: 3622 سوده کریمیمعماری منظر به عنوان تلفیقی از مهندسی شهرسازی و مهندسی معماری، حرفه ای است که به طراحی و ساماندهی مناظر و محیط پیرامون میپردازد. طراحی و ساماندهی مناظر هم از نظر عینی و هم از نظر ذهنی بر شهروندان و توریست ها تأثیر مستقیم دارد. معماری منظر در نقطه تعادل میان عینیت و ذهنیت قرار دارد و چنانچه در تعریفی که از آن ارائه میدهیم به هریک از دو طرف عینیت یا ذهنیت نزدیک شویم دچار اشتباه میشویم و نمیتوانیم درک درستی از چیستی معماری منظر داشته باشیم. اگر معماری منظر را کاملاً عینی بدانیم ممکن است تصور کنیم این شاخه از معماری فقط به مباحثی همچون فضای سبز میپردازد و اگر آن را کاملاً ذهنی بدانیم مسائل انسان شناسی و علوم اجتماعی را در آن پررنگ کرده ایم. در حالیکه معماری منظر در نقطه تعادل میان این دو قرار دارد. تعریف معماری منظر در آمریکا و اروپاجالب است که در امریکا بیشتر به جنبه عینی معماری منظر و در اروپا بیشتر به وجه ذهنی این رشته از معماری توجه میشود.در دیگر تعاریف از معماری منظر، آن را به نمایش جلوه های بصری در فضاهای باز، استفاده همزمان از عوامل و عناصر طبیعی و مصنوعی در جوامع زیستی و طراحی شهری با هدف آرامش شهروند تعبیر کرده اند. اما فعالیت کنونی معماری منظر بدین ترتیب است که ضمن اتکا به سنت ها و تجربه های کهن در پرداخت محیط و سازماندهی منظر، از تجربه ها و علوم جدید در حوزه های برنامه ریزی و معماری، باغبانی، جغرافیای طبیعی، اکولوژی، مهندسی آب و حتی زمین شناسی در توسعه کیفیت محیط زندگی انسان بهره میبرد. معماری منظر در مقیاس های بزرگ، میانی و کوچک فعالیت دارد که به ترتیب آمایش سرزمین، محیط شهری و فضاهای باز درون شهری را شامل میشود.چگونگی معماری منظرزمانی که معمار منظر برای معماری یک محیط اقدام میکند، در ابتدا باید پارامترهای مکانی محیط مورد نظر را بررسی نماید و امکان سنجی کند که چه پیشنهاداتی برای منطقه مورد نظر وجود دارد. در پی بررسی دقیق پارامترهای مکانی، معمار منظر قاعدتاً باید احتیاجات و وضعیت کسانی را که قرار است مخاطبان آن فضا باشند مورد نظر قرار دهد. چگونگی طراحی و بهبود وضعیت استفاده از یک فضای خاص رابطه مستقیم با دو عامل مذکور و بررسی آنها دارد. اگر چنین روندی با ترتیب ذکر شده در معماری منظر لحاظ گردد و طرح ها و ایده ها پس از تحقیقات کامل شکل بگیرند، نیاز به اعمال تغییرات پس از مدت زمان کوتاه نخواهد بود ـ امری که ما معمولاً در محیط های شهری خودمان شاهد آن هستیم.ناشناخته بودن معماری منظر در ایرانمتأسفانه علم معماری منظر که علمی نو، طبیعت گرا و مخاطب محور است در ایران ناشناخته باقی مانده است. درحالیکه با استفاده از این علم میتوان با تلفیقی از خاطرات و نیازهای مشترک مردم هر شهر فضاهای عمومی آنجا را طراحی کرد. اما در شهرهای ما عموماً بیتوجه به اصول و تکنیک ها، به تکرار و تشابه پرداخته شده و کمتر آثار چشم نواز و منطبق بر اصول معماری منظر که قبلاً به طور خلاصه شرح دادیم، در سطح کشور دیده میشود. از آنجایی که حوزه نوین معماری منظر به طراحی فضاهای باز بیرون میپردازد و این فضا عناصر متنوعی دارد که از درختان و گیاهان گرفته تا حوض و استخر، جویها، پیاده روها، خیابان ها، پارک ها و مبلمان شهری را دربرمیگیرد، لازم است ما در کشورمان به این حوزه توجه بیشتری نماییم؛ زیرا در نتیجه آن، نه تنها شهروندان سالم تری از نظر بهداشت روانی خواهیم داشت، بلکه سبب جلب توریست و توسعه و رونق صنعت توریسم خواهد شد. این امر در دوره کنونی و با توجه به رفع تحریم ها و حضور بیشتر توریست های خارجی در کشورمان بیش از پیش از اهمیت برخوردار است.معماری منظر که در معماری کلاسیک به آن به عنوان یک رشته مجزا توجه نشده، امروزه ابزاری برای فراهم کردن محیط شهری بسامان و چشم نواز است. هم اکنون این رشته در کشورمان در سطح کارشناسیارشد تدریس میشود.میتوانیم در ایران، معماری منظر را از لحاظ فرهنگی ـ هویتی با معیارهای فرهنگ خودمان منطبق کنیم و سپس با درنظر گرفتن زیباییشناسی هنری این حوزه از معماری را فعال تر از قبل کنیم. توجه به وجه زیباییشناسی هنری بیشتر به درک درست از محیط ارتباط پیدا میکند و وجه فرهنگی ـ هویتی بیشتر به مسائل انسانی مربوط شده و همان وجه ذهنی معماری منظر را شامل میشود. تلفیق درست، اصولی و علمی این دو وجه میتواند ما را به نقطه تعادلی برساند که پیش از این در مورد لزوم و اهمیت آن در معماری منظر صحبت کردیم.اهمیت معماری منظراهمیت فضاهای عمومی و معماری منظر از آنجا ناشی میشود که هم ویژگیهای مردم یک منطقه و هم ویژگیهای اقلیمی آن منطقه را به نمایش میگذارد و به همین دلیل معرف آن شهر یا منطقه است. از این رو، معماری منظر در صنعت گردشگری اهمیت خاصی پیدا میکند. به عنوان مثال یک گردشگر وقتی وارد شهر تهران میشود، برای آشنایی با فرهنگ حاکم بر این شهر، داخل ساختمان ها نمیشود و اساساً نمیتواند وارد تمام ساختمان ها شود. اما معماری ظاهری ساختمان ها و نماهای عمومی را در شهر مشاهده میکند و در مکان های عمومی و خیابان ها به گردش میپردازد.فضای عمومی معمولاً بیشترین بازدید گردشگر از یک منطقه را شامل میشود و هر توریست با وارد شدن به یک شهر به همین ترتیب و در واقع از مجرای معماری منظر به شناخت شاخص های فرهنگی ـ اجتماعی آن منطقه یا شهر میپردازد. امروزه به نظر میرسد منافع ملی و فرهنگی ما ایجاب میکند به تمام این امور که زیرمجموعه معماری منظر هستند، توجه بیشتری نمائیم که جلب گردشگر و رونق صنعت گردشگری از همه لحاظ به سود کشورمان است. کاربرد اصول معماری منظر در ایران بسیار پایین است و در وضعیت خوبی قرار ندارد و اگرچه این رشته از معماری در جهان رشد خوبی یافته، اما در ایران فقط در سطح پرورش معمار منظر در دانشگاه ها به آن توجه شده است. آنچه امروزه از معماری منظر در سطح شهر تهران و برخی شهرهای دیگر شاهد آن هستیم، عموماً از سوی معماران منظر صورت نگرفته و بیشتر توسط معمارانی طراحی شده است که فقط به طبیعت علاقه داشته اند و همین جنبه را در معماری منظر موردنظر قرار میدهند. این درحالی است که معماری منظر جنبه های بسیار متنوعی دارد که متخصصین این رشته میتوانند به طور اصولی و علمی آنها را در طراحیهای خود لحاظ نمایند. این عدم رعایت اصول معماری منظر در ایران باعث شده است که شاهد تکرار مناظر در پارک ها و فضاهای شهری باشیم که سبب دلزدگی و خستگی میشود. اما معماری منظر علاوه بر اینکه اصول و تکنیک های متعدد و نوینی برای طراحی فضاهای بیرونی دارد، در طرح های خود ویژگیهای اقلیمی و همچنین ویژگی مخاطبان فضا را هم در نظر میگیرد و برای هر فضا در هر شهر یا در هر منطقه طرح خاص و ویژه همان مکان را ارائه میدهد. این طرح نه تنها تکراری نمیشود بلکه سبب استفاده بهینه در هر فضایی خواهد بود.لزوم معماری منظر بیشتر در مکان هایی خودنمایی میکند که مراجعه افراد به آن مکان ها، نیاز ثانویه شان محسوب میشود. برای مثال اگر معماری یک ساختمان اداری مناسب و چشم نواز و اصولی نباشد، مردم برای انجام کارهای اداری خود باز هم به آنجا مراجعه میکنند اما یک پارک یا فضای پیاده روی شهری اگر معماری منظر درستی نداشته باشند، به راحتی طرد و متروک میشوند و این مسئله آثار سوء کوتاه مدت و بلندمدتی برای کشورمان خواهد داشت.در سال های اخیر شهرداری توجه خوبی به معماری منظر داشته است که البته هنوز در مراحل اولیه آن قرار داریم. سازمان میراث فرهنگی هم به دلیل ویژگیهای کاری خود، سازمانی است که بیشترین استفاده را از مهندسان معمار منظر دارد.معماری منظر همان طور که گفته شد، باید به ویژگیهای محیطی و فردی انسان های مخاطب خود دقت داشته باشد و این امر در تغییر کاربری زندان قصر به یک فضای عمومی به خوبی قابل مشاهده است.معماری منظر با شهر همچون یک موجود زنده برخورد میکند. موجود زنده ای که باید براساس ویژگیها و امکانات و محدودیت هایش آن را هدایت کرد و ساخت. معماری منظر ساختمان سازی نیست. نمیتواند برای همه مکان ها و منطقه ها نسخه واحد ارائه کند. هر مکان، هر شهر یا هر قسمت از شهر را براساس ویژگیهای خودش میسازند.