خانه های ایرانی، هویتی محو شده

با افزایش چشمگیر جمعیت کشور در چند دهه اخیر و تقاضای روزافزون برای مسکن، خانه های قدیمی که یکی از مهم ترین ویژگی آن ها مساحت زیادشان بود یکی پس از دیگری از صفحه روزگار در حال محو شدن هستند و جای خودشان را به آپارتمان ها و برج های سر به فلک کشیده بی روح و بی اصالت بافرهنگ ما می دهند. امروزه در هیچ کجای کشورمان خانه هایی با معماری اصیل ایرانی ساخته نمی شود. فضاهای معماری تجلی گاه فرهنگ، تمدن و پیشرفت علمی و فرهنگی یک جامعه به شمار می آیند. معماری را موسیقی تجسم یافته، آینه تاریخ، دفتر ثبت آثار بشری و بیان کننده ایده ها و ارزش ها تعریف کرده اند. معماری ایرانی برگرفته از فرهنگ ایرانی-اسلامی است و می توان با نگاهی به ویژگی های خانه هایی که با این نوع خاص از معماری ساخته شده اند با فرهنگ مردم ایران در سال های گذشته آشنا شد. سبک معماری آن ها نیز به این صورت است که از دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده است. این خانه ها از قسمت های ذیل تشکیل می شده اند: سکو سکوهای کناری سردر که پاخوره نام داشتند، محلی در دو سوی در ورودی، برای نشستن مهمانانی که با صاحب خانه کار داشتند و لازم نبود وارد خانه شوند ،بود. همچنین محلی بوده برای تجمع همسایگان برای گفتگو. سردر ورودی هلال تزئینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی کاری دارد و معمولاً طوری ساخته می شد که در زمستان ها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان ها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می رفت. در بالای سر در آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته می شد تا هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند. در ورودی در بیشتر خانه های سنتی, درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند و هر لنگه کوبه ای نیز دارد. زن ها حلقه ای که صدای زیری داشت، را به صدا درمی آوردند و مردها کوبه چکشی شکل را که صدای بمی داشت. هشتی بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی می رسیم. اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی و یا بیشتر مواقع چهارگوش است. هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل آن است و عموماً سکوهایی برای نشستن در آن طراحی شده است. هشتی برای انشعاب قسمت های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می شد. در خانه های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جداسازی آقایان و خانم ها دوقسمتی ساخته می شد. دالان (راهرو) دالان راهروی باریکی بود که با پیچ وخم وارد شونده را از هشتی به حیاط خانه هدایت می کرد. پیچ وخم دالان برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابر نتواند سریعاً فعالیت های جاری در حیاط را متوجه شود. حیاط حیاط در خانه های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود.، حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگی بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور داشت؛ البته این امکان وجود داشت که حیاط ازنظر هندسی مرکز خانه نباشد اما ازنظر زندگی و انجام فعالیت ها و ایجاد ارتباط بین قسمت های مختلف خانه، تعبیه دید و سایر مسائل مرکز خانه محسوب می شد. حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی، عروسی و تجمع اقوام و معمولاً چهارگوش بود. ابعاد حیاط را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین می کنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب وهوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می یابد. سازمان دهی فضاهای محصور حیاط به گونه ای بود که با تغییرات فصلی و کارکردهای مختلف اتاق های مجاور متناسب باشد. حوض و باغچه در حیاط سازی خانه های قدیمی حوض و باغچه معتبرترین عناصر حیاط سازی به شمار می رفت. تالار این عنصر عموماً فضائی بود با تزئینات بسیار زیبا و پرکار که در کنار اتاق های ساده زندگی در خانه های سنتی کاملاً مشهود بود. تالار با گچ بری، آیینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می شدند. جبهه رو به حیاط تالار با ارسی های 5 دری یا 7 دری به حیاط خانه مربوط می شدند. تالار برای پذیرایی از مهمانان محترم و مخصوص مورداستفاده قرار می گرفت. نشیمن نشیمن، اتاق هایی بود که از تالار اهمیت کمتری داشتند و از اتاق های ساده مهم تر بودند نشیمن، محل تجمع افراد خانواده و مهمان های بسیار نزدیک به حساب می آمد این عناصر ازنظر تزئینات بسیار ساده بودند. آشپزخانه معمولاً مربع یا مستطیل است. نزدیک آب انبار و چاه آب قرار دارد. در درون آشپزخانه، محلی برای پخت وپز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و در درون دیوار آن طاقچه ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذا تعبیه شده است. آبریزگاه و حمام در سطح پایین تری قرار می گرفتند: نخست به دلیل سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن؛ دوم گرمای آن.حمام به دو بخش تقسیم می شد: یکی برای تعویض لباس (سر بینه) و دیگری برای شست وشو (گرم خانه). اما فارغ از این ویژگی ها (اندرونی و بیرونی) مهم ترین ویژگی این خانه ها صفا و صمیمیت و زیبایی منحصربه فردشان بود که به این خانه ها شخصیت والایی می داد. این خانه ها اصالت و شناسنامه داشتند و در این خانه ها پدر, سالار بود، مادر, حرمت داشت و جایگاه تک تک اعضای خانواده مشخص بود. سفره هم یک بار پهن می شد و سر یک سفره نشستن هم لذت دیگری داشت. برخلاف واحدهای آپارتمانی بی روح و زندان مانند امروزی به این خانه ها صرفاً به محلی برای خواب و استراحت نگاه نمی شد. حوض و باغچه، اندرونی و بیرونی، زمستانی و تابستانی، مطبخ و مصلا، پذیرایی و هشتی و... همه را داشت اما جایی به نام اتاق خواب نداشت. هرجایی که هوس می کردی می خوابیدی و رختخوابی پهن می کردی و دلت را صفا می دادی. گاهی در حیاط و روی تخت روی حوض، گاهی ایوان و گاهی پشت بام، اتاق خوابت می شد. بااینکه فضای زیادی در خانه ها وجود داشت جایی را اختصاص به خواب نمی دادند. چون خوابیدن اصالت نداشت. اصل بر زندگی و جلای روح در فضای گرم منزل بود.