از تراکم فروشی تا میدان فروشی

هفت سال فقط دود بود و خاک و کارگرانی که خسته از دل میدان ولیعصر بیرون می آمدند. تا سال ها فقط صحبت از راه اندازی ایستگاه مترو پشت پرده هایی بود که میدان را در خود پیچیده. اما میدان وقتی از پشت پرده ها رخ نشان داد که هیچ تصویری از سال های قبل نداشت. میدان زیرزمینی شد. حالا دیگر آن دو حوض بزرگ با آب نما وسط میدان ولیعصر را کسی به یاد نمی آورد. فقط عکسی از آن در کارت پستال سال های دور در خاطر درختان پریشان ولیعصر مانده است. حمله به خاطرات مردم میدان ولیعصر مدت هاست زندگی زیرزمینی دارد. از همان سال های ساخت وساز پیش از تمام شدن کار کارگرهای شبانه روزی و افتتاح، تا امروز که بخشی از حیات میدان به زیرزمین هل داده شده. میدانی که شبیه هیچ میدانی نیست و حالا بعد از همه ساخت وسازها، پیگیری ها نشان می دهد که این اتفاق بدون مجوزهای لازم افتاده و پیوست های مهم برای چنین ساخت وسازی هرگز رنگ کمیسیون تخصصی ماده 5 را ندیده است. بااین وجود، سال هاست تلاش هایی برای زیرزمینی شدن دیگر میدان های پایتخت انجام می شود و قرار است این بیماری مسری ابتدا به جان میدان هفت تیر و بعد سایر میدان ها مانند ونک، صادقیه و... بیفتد. پروژه ای که سال هاست در دستور کار شورای شهر و شهرداری تهران است. علت؛ کمبود زمین موضوع زیرزمینی شدن میدان های تهران از قدیم در شهرداری پیگیری می شده، حتی ماکت میدان هفت تیر هم در همین راستا ساخته شده است. چون ما در پایتخت با محدودیت زمین مواجهیم و باید از فضاهای زیرسطحی استفاده کرده و حیات شهری را زیر پایتخت به جریان بیندازیم. این ها سخنان احمد دنیامالی، رئیس کمیسیون عمران شورای چهارم شهر تهران است و البته اقبال شاکری، رئیس کمیته عمران شورای اسلامی شهر تهران هم در گفت وگویی به آن اشاره کرده و قرار بود به موجب آن در نقاط پرتردد شهر ازجمله زیر میدان های پرتردد شهر، فضایی فراهم شود که شامل دﺳﺘﺮﺳی ﺳﻮاره زیﺮﺳﻄﺤی، ﺑﺮﭼیﺪن ﭘﻞ های هوایی، ایجاد گذرگاه ها و ﮐﺮیﺪورهای ﭘیﺎده در ﻧﻘﺎط ﭘﺮتراﮐﻢ، ایجاد ﭘﺎرﮐیﻨﮓ و توقفگاه های زیﺮزﻣیﻨی در ﻣﮑﺎن های ﻣﻨﺎﺳﺐ و اﺳﺘﻘﺮار تأسیسات و زیرساخت های شهری در زیر سطح شهر تهران باشد. موردی که در شورای شهر سوم مطرح شد، اما به خاطر مخالفت فرمانداری تهران مسکوت ماند. چهار ماه قبل پروژه ای افتتاح شد که از سال 88 دورش پرده کشیده بودند. اول قرار بود در مدت 32ماه افتتاح شود و تمام تمرکز هم بر روی مترو بود، اما بعد از مدتی این پروژه تغییر ماهیت داد و شهرداری تهران از ایجاد فقط بنای ورودی ایستگاه در مرکز میدان ولیعصر صرف نظر کرد و تصمیم گرفت مرکز میدان را به پلازا تبدیل کند، یعنی محل و معبری که در آن پیاده رو بر سواره رو و خودرو غلبه دارد و در آن مراکز خرید و صندلی هایی برای استراحت موقت عابران ساخته می شود که هنوز و بعد از افتتاح هم مشخص نیست که آیا چنین اتفاقی خواهد افتاد یا این مکان تنها محل گذر خواهد بود. میدان دیگر میدان سابق نیست و دورتادور ورودی مغازه هایی است که هیچ کدام هنوز افتتاح نشده اند. از این استوانه هفت طبقه که زمین را شکافته و به داخل نفوذ کرده، چندطبقه ای به مترو اختصاص دارد و ماهیت سایر بخش ها اقتصادی و تجاری است و حتی شنیده ها حاکی از فروش این فضاهاست، درحالی که میدان های شهر جزو مشاعات شهری است و فاقد پلاک ثبتی و امکان واگذاری مالکیت آن به بخش خصوصی وجود ندارد و مالکیت آن متعلق به عموم شهروندان است. تحمیل عوارض مختلف بر شهر هنوز چیزی مشخص نیست، اما آن طور که شنیده ایم فضای میدان های بزرگ پایتخت قرار است به فروش برسد و ماهیت کار تجاری خواهد بود و تا جایی که شنیده ام تمام میدان های شهر مشمول این طرح هستند و اغلب میدان ها هم به اشخاص واگذار و در مقابل مبالغ هنگفتی دریافت شده. حسین راغفر، اقتصاددان هم تایید کرده و می گوید: تغییر شکل میدان ولیعصر به آنچه امروز شاهدیم، بدون بررسی آثار اجتماعی این اتفاق است، حتی نمی دانیم این تغییر چه اثری بر ریسک های محیطی و کالبدی شهر خواهد داشت و چه میزان ریسک های حیات اجتماعی را به مخاطره می اندازد. هیچ صحبتی درباره عوارض اجتماعی، محیط زیستی و سیاسی این واگذاری ها نیست از آسمان شهر دیگر چیزی باقی نمانده. هرچه بوده در قالب فروش تراکم و موارد دیگر فروخته شده است و حالا نوبت زیرزمین است. از این فضا تنها به عنوان منبع کسب درآمد استفاده می شود، حتی در مواردی دیده شده که فروش تراکم سیار است، یعنی پول گرفته شده تا هر جا که فرد می خواهد ساخت وساز انجام دهد که این موارد واقعا اتفاق بدی برای شهر است. به گفته راغفر تمام این موارد با سند توسعه راهبردی شهر تهران که در سال1385 تصویب شد و در آن افق سال 1405تصویر شده، مغایرت دارد و نقص سند است. نقص قانونی قوانین حاکم بر شهرداری است و همه این ها ریسک های موجود در شهر تهران را افزایش می دهد. پروژه ای فاقد مصوبه محمدمهدی تندگویان، نایب رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری دوره چهارم شورای شهر تهران می گوید: میدان ولیعصر و طرحی که برای سایر میدان ها ریخته شده بدون وجود مصوبه است، چراکه طرح جامع میدان های شهر که باید در شورا طبق طرح های موضوعی مصوب می شد، هنوز مصوب نشده و در این صورت ساخت میدان ولیعصر بدون بررسی عملیاتی شده است. در طرح جامع میدان های شهر بخشی وجود دارد با نام سامان دهی میدان ها که بخشی از آن موضوع روگذر و زیرگذر و بخش دیگر هم جلوه و منظره و مدل دسترسی است. در این طرح همه چیز مهم است. المان های داخل میدان، نورپردازی، مدل بهره برداری و... اما این طرح هنوز به شورا نیامده. کمیسیون شهرسازی بارها پیگیری کرده که این طرح باید سال گذشته می آمد که نیامد. ساخت وساز این میدان ها با شهرداری است و می خواهد بهره برداری تجاری هم داشته باشد. بهره برداری ای که تندگویان می گوید اگر در این بخش به سمتی برویم که امتیاز کامل به مردم واگذار نشده و فضاهای تجاری به صورت استیجاری مادام العمر در اختیار مردم قرار بگیرد و درآمد دائم و پایدار شهر باشد، خیلی هم خوب است. در این صورت از فضاهای مرده بهترین استفاده را کرده ایم، اما مشروط است به این که تمام پیوست های شهری را رعایت کند، یعنی در جهت تجارت هزار مشکل دیگر را برای شهر به وجود نیاوریم. اگر آن مرکز تجاری بخواهد ترافیک منطقه را افزایش دهد، درنتیجه نبودش بهتر است. این در حالی است که تا همین لحظه هم که میدان ساخته شده، هیچ پیوست مشخصی برای این موارد موردبررسی قرار نگرفته و ارائه نشده است طرحی تصویب نکردیم حالا میدان هفت تیر هم پر است از خودرو های بزرگ و سروصدا و خاکی که انگار تمامی ندارد و حالا به خاطره جمعی مردان و زنانی بدل شده که هرروز گذرشان به آنجا می افتد. بعد از چند سال، شکل و شمایل میدان های سابق در خاطر کسی نخواهد بود و دیگر کسی در یادش نخواهد ماند که در گردی وسط شهر چه تصویری جا خوش کرده بود. بساطی که شاید گریبان سایر میدان های شهر را هم بگیرد و خاطره زندگی ساکنانش را هم با خود به زیرزمین ببرد. همان طور که شاکری پیش ازاین به مهر گفته در برنامه 5ساله دوم، شهرداری موظف به تهیه طرح جامع استفاده از سطوح زیرسطحی شهر تهران شده و کمیسیون عمران برای نحوه تهیه این طرح جلساتی را با سازمان زیباسازی، معاونت شهرسازی و فنی عمران شهرداری و مشاوران مربوطه برگزار کرده است. جلساتی که خبری از نتیجه آن ها وجود ندارد، اما همچنان میدان هفت تیر، اولویت نخست برای ساماندهی و استفاده از فضاهای زیرسطحی است که مطالعات امکان سنجی آن پیش ازاین و در سال89 انجام شده و به دلایلی متوقف شده بود و میدان های ونک، انقلاب و صادقیه هم از اولویت های بعدی این طرح مطالعاتی هستند که نه تنها مسائل ترافیکی و حمل ونقل، بلکه موضوعاتی مانند واحدهای تجاری، ایجاد فضاهای خدماتی، پارکینگ و ایجاد فضاهای تفریحی برای پر کردن اوقات فراغت هم در این طرح ها پیش بینی شده است و میدان بهارستان، امام و انقلاب هم در اولویت ساماندهی هستند.