تأملی بر خانه های ییلاقی

قسمت دوم مهندس سعید قلی پور حیاط خانه های مناطق کویری حداقل نیم متر پایین تر از سطح کوچه بود. در بعضی از خانه ها حتی وسط حیاط اصلی هم می توانید یک حیاط عمیق تر به نام گودال باغچه ببینید. تمام این تمهیدات برای عمیق کردن حیاط و سایه گیر بودن و خنک شدن خانه است. اتاق هایی با نقاشی های بر روی دیوار و گچ کاری های توی اتاق با فرش لچک ترنج و پشتی های دستبافی که بانوی خانه توی اتاق می چید جمعاً می شدند یک اتاق ایرانی. این قبیل اتاق ها بیشتر در فصل زمستان مورداستفاده قرار می گرفت برخلاف اتاق های تابستان نشین که معمولاً وسیع و مرتفع بودند. آنچه امروزه کارفرمایان می پسندند و طراحی می شود اتاق هایی با پنجره های قدی و سرویس دار ترجیحاً فرنگی است که به مستر معروف اند هستند و نشان دهنده تغییر ذائقه ایرانی است. در ساخت وساز سنتی مطبخ ها پشت اتاق های اصلی ساخته می شدند. تنها راه دسترسشان به نور، سوراخ هایی بود که در سقف هایشان کار گذاشته می شد، اما این روزها نزدیک درب ورودی قرار می گیرند و همه چیزشان آشکار و هویدا است که اپن نامیده می شود. آن موقع کافی بود کمی از صبح بگذرد و خورشید توی آسمان بالا بیاید تا با اولین اشعه های آفتاب اتاق ارسی پر از لکه های رنگی نور شود، لکه های که کم کم تا انتهای دیوارهای پر از طاقچه بالا می رفتند، اما این روزها بیشتر شاهد استفاده از شیشه های دودی و رفلکس که با تغییر نور و روشنایی کار می کنند هستیم و طاقچه ها هم حذف شده اند و جای آن ها را ویترین و کمد دیواری و کنسول ها گرفته اند. بادگیر همراه حوضی پر از آب وسط حیاط یا سرداب داخل یک سیستم تهویه مطبوع به صرفه می ساخت و اتاق را پر از هوای تازه و خنک و خوشبو می کرد، سیستمی که تقریباً به دقت فراموشی سپرده شده است. قلب خانه های سنتی حیاط بود. توی خانه های قدیمی و اعیانی سه جور حیاط پیدا می شد؛ حیاط نارنجستانی که آن قدر کوچک بود که می توانستی در زمستان سقفش را بپوشانی، دوم حیاط بیرونی که تقریباً عمومی بود و برای جشن ها و مناسبت های مختلف مورداستفاده قرار می گرفت و بالاخره حیاط اندرونی که مثل حیاط خانه بروجردی ها مخصوص استفاده اهل خانه بود. این حیاط اندرونی گاهی آن قدر بزرگ و سرسبز بود که برای خانه حکم باغ را داشت. جبر زمانه وادارمان کرد تا فضاهایی برای پارکینگ و گاراژ در نظر بگیریم و به ناچار سنت و مدرنیته را باهم تلفیق نماییم. تنها نشانه در ظاهر خانه که خبر از تمول صاحب خانه می داد همین سردری های تزئین شده و مجلل بودند که ما نیز به جهت در امان ماندن از بارش نزولات جوی و تابش آفتاب با تکثر مصالح می سازیم ولی همواره نگران سر گیر بودن و تردد کامیون حمل اثاثیه می باشیم. حوض خانه ها که زیر یک سقف بر پا می شدند محل تجمع افراد خانواده دورهم در روز های تابستان بود. پای ثابت این تجمع ها هم قلیان و شربت و فالوده بود. خیلی مواقع زیرزمین خانه ها با یک حوض تبدیل به حوض خانه می شد و بادگیرها هم وارد صحنه می شدند. باد ایجادشده در زیرزمین از روی آب در جریان می گذشت و زیرزمین را تبدیل به یک یخچال تمام عیار می کرد. این روزها شاهدیم که به دلیل کمبود و گرانی زمین حوض ها به جای سطح افقی زمین بروی دیوارها و عمودی اجرا می شوند و به نام آب نما مشهور شده اند؛ این ها وظیفه ما طرحان و معماران را سنگین تر می کند که با واکاوی دقیق گذشته و بررسی نیازهای امروز و آینده نگری فضاهایی بسازیم برای زندگی بهتر.