معماری ایلخانی و تیموری

بقعه شیخ صفی الدین یکی از مکان های تاریخی و ارزشمند شهر اردبیل می باشد که از اوایل قرن 16 تا اواخر قرن 18 ساخته شده است. این مکان ارزشمند و تاریخی در سال 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این مکان با استفاده از معماری سنتی ایرانی و به کارگیری حداکثر فضای در دسترس ساخته شده و انواع قسمت ها از قبیل کتابخانه، مسجد، مدرسه، مخزن، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و چندین دفتر اداری در آن جای داده شده است. در این مجموعه، مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، مقبره های شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه) و همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب) و نیز برخی از مشایخ و صاحب منصبان دوران صفوی و کشته شدگان جنگ چالدران قرار دارد. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی بزرگ ترین، کامل ترین و برجسته ترین خانگاه می باشد. این آرامگاه ازلحاظ شاهکارهای هنری و معماری و نمایش اصول اساسی عرفانی در سطح جهان نیز ارزش والایی به خود اختصاص داده است. معماری ایلخانی و تیموری با الهام از فلسفه صوفیانه، انواع جدیدی از فضاها و الگوهای تزئینی را خلق کرده اند. این مجموعه که آرامگاه بنیان گذار سلسله صفوی است، قداست و ارزش خود را تا به امروز حفظ کرده است. طبق وصیت شیخ، جنازه وی در اتاقی جنب خلوت خانه و باغچه و حوض خانه دفن شده است و بر قبر او بنایی وجود دارد که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول، آرامگاه های دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی در این بقعه و محل شهید گاه قرار دارند. مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی الدین در سال 735 ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به دلیل ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. در دوره شاه عباس برای تکمیل و تزئین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می آید. یکی از ویژگی های منحصربه فرد این مجموعه گرد هم آمدن ده ها اثر بدیع در رشته های مختلف هنری است که از آن جمله می توان به عالی ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ بری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میرعماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است و این خود یکی از دلایل تمایز آن با سایر مجموعه های تاریخی ایران به شمار می آید. سر در اصلی بقعه شیخ صفی الدین که در زمان شاه عباس دوم و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال 1057 ساخته شده بود، تا سال 1321 خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی های معرق آن فعلا در انبار بقعه نگهداری می شوند. در این آرامگاه ابتدا با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل می شویم که دورتادور آن با دیوارهای آجری و با ازاره های سنگی محصورشده است. راهرویی بین حیاط بزرگ و صحن اصلی وجود دارد که از طریق دری در سمت شمالی به محوطه شهید گاه و در سمت جنوبی به محوطه ای به نام چله خانه یا قربان گاه مرتبط می شود. صحن اصلی، حیاط مستطیل شکلی است که با تخته سنگ های صاف مفروش شده است و حوضی در وسط آن قرار دارد.