معماری سه نسل در لیلا ی مهرجویی

معماری و سینما همواره مبانی زیبایی شناسانه یکسانی داشته اند. این مبانی را در حد وسع و حوصله مطلب در شماره های گذشته بیان کرده ایم. مطلب این هفته این است که معماری در یک فیلم، جدای از آنکه مستقیم به شکل طراحی صحنه خود را نشان می دهد، در تلفیق با عناصر ساختاری سینما نیز جزئی لایتجزا از مفهوم سینما و داستان فیلم است. فیلم سینمایی لیلا محصول سال 1375 به کارگردانی داریوش مهرجویی از این تلفیق به خوبی بهره برده است. خلاصه داستان فیلم لیلا: لیلا و رضا در مراسم شله زردپزان با یکدیگر آشنا می شوند و سپس با هم ازدواج می کنند. آن دو پس از مدتی متوجه می شوند که لیلا نمی تواند بچه دار شود. درمان های مختلف بی نتیجه می ماند. در این میان هر چند برای رضا، بچه دار نشدن لیلا اهمیتی ندارد اما مادر رضا از این شرایط راضی نیست و لیلا را تحت فشارهای شدید قرار می دهد و از او می خواهد تا اجازه دهد رضا همسر دیگری بگیرد تا فرزندی بیاورد؛ سپس همسر دوم رضا از زندگی آنها خارج شود. لیلا بر اثر فشارهای مادر رضا به این کار راضی می شود. بدون اطلاع خانواده لیلا، رضا با گیتی ازدواج می کند؛ اما شب عروسی، لیلا به خانه مادرش پناه می برد و حاضر نمی شود به زندگی رضا بازگردد. رضا این کار را خلاف قول های قبلی لیلا می داند و مدتی بعد همسر دومش را طلاق می دهد و فرزند دختری که از او دارد را به مادرش می سپارد و خود تنها زندگی می کند. رضا با خواهش های مکرر از لیلا و خانواده او، روزی در همان مراسم شله زردپزان با دخترش باران به دیدار لیلا می رود. ساختمان نمایشی فیلم لیلا از 3 هسته کانونی ساخته شده است. سه خانواده شامل خانواده رضا، خانواده لیلا و خانواده تازه تشکیل شده لیلا و رضا، سه هسته اصلی فیلم را تشکیل می دهند. دو تا از این سه خانواده (خانواده لیلا و خانواده رضا) مانند قطب های رودررو، پیوندی ناسازگار با هم دارند. کارگردان فیلم علاوه بر بیان ویژگی های داستانی از ناسازگاری این سه خانواده، از معماری و ویژگی های معمارانه نیز برای این مهم استفاده کرده است. ناهمانندی این 3 خانواده که بستر اصلی داستان فیلم را تشکیل می دهد در انتخاب معماری های هشیارانه و ناهمانند خانه های آنها، به شکلی آشکار و بیرونی می شود تا تماشاگر به تفاوت های آنها بیشتر پی ببرد. خانه مادری لیلا یک ساختمان مسکونی است که سبک معماری سال های دهه 30 و 40 خورشیدی را دارد. ساختمان مسکونی یک طبقه آجری، دارای پنجره های چوبی سه یا چهار لته که بالای پنجره ها سایبان های سیمانی، یادآور سبک معماری دهه 30 و 40 است و هنوز نمونه این بافت مسکونی را در محله هایی مانند امیریه و منیریه تهران می بینیم؛ ساختمان هایی مسکونی که در سال های نخست شکل گیری محله های گسترش یافته تهران ساخته می شد. ساختمان مسکونی خانه مادری لیلا، از دیدگاه کاربرد مصالح و فناوری های نوین در ساخت وساز، نمودهایی از سبک معماری مدرن اروپایی در 60 تا 70 سال اخیر است. این ویژگی های معمارانه، زمینه جایگاه طبقاتی خانواده لیلا را هم ایجاد می کند. جایگاهی که می توان به خرده بورژوازی سنتی آن را تعبیر کرد. برگزاری آیین شله زردپزی همراه با چادر سر کردن مادر لیلا، فضای باز خانه، سجاده و نمازخواندن لیلا و... با این انگاره های معماری خانه مادری لیلا هماهنگ است و برای بیننده باورپذیری خوبی دارد. از سوی دیگر خانه پدری رضا را در فیلم می بینیم که ساختمانی سه- چهار طبقه با پنجره های نرده دار قاب سازی شده است که نمونه بی کم و کاستی از الگوی ساختمان های بسازوبفروش را به بیننده معرفی می کند. ویژگی های معمارانه خانه پدری رضا یا به عبارت بهتر ویژگی های نامعمارانه خانه های بسازوبفروشی، نشان از جایگاه طبقاتی ساکنان خانه می دهد؛ ساکنانی از طبقه خرده بورژوازی نوکیسه و پشت کرده به سنت های بومی و اصیل خود. ریزه کاری های پرزرق وبرق اما بی هویت خانه به بیننده جایگاه اجتماعی اهالی خانواده را نشان می دهد. هیچ کدام از این دو خانه (خانه مادری لیلا و خانه پدری رضا) طرح معمارانه ویژه ای ندارند اما خانه رضا و لیلا بر یک طرح معماری واقعی بنا شده است که نمونه هایی از آن را در تهران معاصر می بینیم. معماری خاصی که بستر آن بر معماری مدرن قرار دارد. امروزی و نسبتاً جدید است اما به مؤلفه هایی از قبل از دوران مدرن هم اشاره دارد. رضا و لیلا صرفاً مقهور مدرنیته نیستند (چنانکه در معماری خانه شان می بینیم) بلکه مشخصه هایی آنها را به سنت پیوند می زند که داستان فیلم آنها را بازگو می کند و ما در نمادهای مختلف داخل خانه، به وضوح این ارتباط را می بینیم. طراحی صحنه در فیلم لیلا، کاملاً هوشمندانه از ویژگی های معمارانه، بهره گیری استعاری و زیبایی شناختی برای پیشبرد خط داستانی فیلم انجام داده است؛ به صورتی که نمودی از رویدادهای فیلم را در ویژگی های معمارانه به نمایش درآمده می بینیم.