موسیقی آب درخلوت باغستان

سرزمین ایران به لحاظ جغرافیایی جزو مناطق خشک و کم آب محسوب می شود و همین ویژگی آن سبب شده که در نزد ایرانیان، آب از مقام بی همتایی برخوردار شود تا آنجا که در افسانه ها و اسطوره های ایرانی جان می گیرد و در نقش آناهیتا (فرشته آب) مظهر تقدس و پاکی می شود و حتی مورد پرستش قرار می گیرد. ازاین رو هرگاه این عنصر طبیعی در کالبد معماری و شهرسازی ایران وارد شده، نقشی فراتر از صرفاً حضوری مادی داشته و به مثابه نمادی از پاکی، زایش و زیبایی در کنار عملکردش موردتوجه قرار گرفته است. در معماری ایران، آب یک عنصر الحاقی و اضافی نیست، بلکه جز عناصر اصلی، پایه ای و تکمیل کننده معماری است. تأثیر تکمیلی این عنصر طبیعی در معماری را می توان در بنایی مثل چهلستون دید که نام خود را از 20 ستون واقعی و 20 ستون انعکاسی گرفته است. آب دارای ویژگی های خاصی است که بازی با این ویژگی ها می تواند کیفیات حسی ما را از آن فضای معماری تغییر دهد، از این رو ابزاری قدرتمند در طراحی محسوب می شود که معماران ایرانی به خوبی از آن بهره برداری کرده اند. به طور مثال یکی از ویژگی های آن بی رنگی و در عین حال به دلیل خاصیت بازتابی آن است. آب همواره حالت یکسانی نداشته و هر زمان جلوه ای تازه می یابد. تغییر فصل و ساعت در هر لحظه، آب را به رنگی درمی آورد که این رنگ های متنوع، القاگر احساسات متفاوتی در بیننده هستند. ویژگی دیگر، میزان سیالیت آب است که در معماری ایران علاوه بر حالت سکون از سیالیت آب نیز متناسب با شرایط و عملکرد استفاده شده است. آب ساکن را از آنجا که اشاره به آرامش و آسودگی دارد، معمولاً در مقابل بناها در قالب حوض یا استخر قرار می دهند تا با انعکاس خطوط بنا در آن به شکوه و عظمت ساختمان افزوده شده و از طرف دیگر هندسه معمولاً متقارن این بناها به سبب انعکاس در این سطح صیقلی در بُعد ارتفاع نیز به کمال برسد، همین انعکاس در جاهایی کاربردی تمثیلی نیز داشته و دارد. مثلاً در مساجد متناسب با سمبلیسم عارفان شیعه، که مسجد را مدخلی حقیقی بر عالم مثال تلقی می کنند، آینه آب که همان حوض مرکز حیاط است، در حقیقت انعکاس نور به سوی عالم بالا و دری به دنیای دیگر محسوب می شود. وجود آب در ورودی مساجد، پیش خان مسجد یا در هشتی ورودی نمادی از تطهیر روح و ورود به دنیای خالص و شفاف است. نمونه بارز این مسئله، مسجد امام اصفهان است که دو عنصر آب در ورودی خود دارد. از منظری دیگر، آب ساکن گاهی مانعی فیزیکی در رسیدن به بنا محسوب می شود، مانعی که مخاطب را وا می دارد در کنار آن با طمأنینه و آرامش مسیر رسیدن به بنا را طی کند و درواقع عاملی برای مکث و دیدن ساختمان از زوایایی خاص است. از حالت سیالیت و جریان آب نیز معمولاً در باغ سازی استفاده می شود، به این صورت که یا آب در زمین مسطح قرار دارد که با استفاده از فواره هایی کوتاه به سطح زمین راه می یابد و یا در بستری شیبدار قرار دارد که همنوا با شیب طراحی شده و با قرار گرفتن در آب نماها، جویبارها، فواره ها و ایجاد تراش هایی در سطح مسیر( سینه کبکی) و یا ایجاد پلکان در مسیر آب، این جوش و خروش تقویت می شود. جریان آب علاوه بر القای حرکت، جنب وجوش و انرژی که متناسب با فلسفه باغ های ایرانی است و مضمونی تفریحی- تفرجی دارد، صوت و ضرباهنگ نیز ایجاد می کند، یعنی نه تنها به جنبه زیبایی بصری آب توجه می شود، بلکه وجود و حضور آن با حواس دیگر مثل شنوایی و لامسه نیز قابل درک بوده و سعی می شود تا به بهترین شکل با استفاده از این موجود زنده، روحی تازه در کالبد بی جان معماری دمیده شود. در باغ ایرانی، معماری باغ، معماری آب است و درهم آمیختگی آب و بنا پدیدآورنده حماسه ای بی نظیر از شعر، شکوه و موسیقی در خلوت درختان است. در شکل گیری و کمال معماری و شهرسازی ایران از روزگار کهن، آب ایفاگر نقش ارزشمندی بوده است. نقشی سمبولیک و حیاتی که در شرایط کنونی که بیم کم آبی می رود، بیشتر جای تأمل و تفکر دارد. آبی که امروزه در دست ماست، محصول جریان هزارساله تاریخ و تمدن بشری است، میراثی کهن که برای حفظ و انتقال آن به نسل های بعدی، لزوم بازنگری جدی در الگوهای مصرف منابع آب احساس می شود.