در بازسازی مناطق زلزله زده شهری بی تجربه هستیم

5 دی روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی است. ایران بر روی کمربندی از زلزله و سایر بلایا و اتفاقات طبیعی واقع است و سوانح متعددی در طول سال در کشور رخ می دهد. بر این مبنا مسئولان و متولیان امر بایستی کارآزمودگی و تجربه لازم برای مقابله با زلزله و سایر بلایای طبعی داشته باشند و حتی بتوانند این تهدیدها را به فرصت تبدیل کنند. به همین بهانه با پروفسور حمیدرضا فلاحی، استاد تمام دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و مدیرگروه آموزشی و پژوهشی بازسازی پس از سانحه به گفتگو نشستیم. فلاحی تاکنون مقالات علمی متعددی در مجلات معتبر و کنفرانس های داخلی و خارجی در زمینه اسکان موقت و دائم پس از زلزله ارائه داده است. پیام ساختمان: وضعیت آمادگی برای خدمات رسانی به زلزله زدگان در ایران چگونه است؟ اساساً خدمات رسانی پس از سوانح طبیعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ که اولین اقدام در آن، امداد اضطراری شامل جستجو، نجات و تأمین نیازهای بنیادین آسیب دیدگان است و در ایران بر عهده جمعیت هلال احمر گذاشته شده است. اگرچه در این راستا کارگروه های دیگری نیز وجود دارند که بحران را مدیریت می کنند، اما غالباً این هماهنگی بر عهده جمعیت هلال احمر است. اسکان اضطراری یکی از مهمترین اقدامات پس ار سوانح طبیعی است که معمولاً به شکل چادر انجام می شود و می توان اذعان داشت ایران با توجه به تجربه های سوانح طبیعی و جنگ تحمیلی در سالیان دور در این مورد و از نظر خدمات رسانی سریع در جایگاه خوبی به لحاظ آمادگی قرار دارد. پیام ساختمان: معماری مسکن موقت بعد از زلزله چیست و چه معیارهایی دارد؟ سه مرحله برای سرپناه پس از زلزله می توان برشمرد: اسکان اضطراری، اسکان موقت و اسکان دائم. این سه مرحله افراد بی خانمان را به تدریج به خانه هایشان بازمی گرداند. در این میان، مسکن موقت یا اسکان انتقالی حد فاصل مرحله اضطرار و بازسازی محسوب می شود. علت این امر زمان نسبتاً طولانی برای ساخت مسکن دائم در مرحله بازسازی است؛ لذا مسکن موقت نقش مهمی را ایفا می کند. باید اذعان داشت نگرش به سرپناه موقت و دائم باید نگرشی فرایندی باشد و نه محصولی. یعنی مردم پس از زلزله، بی خانمان می شوند و نه فقط بی خانه. به بیان دیگر، در روند معماری مسکن موقت، باید دیگر نیازهای مرئی یا نامرئی خانوارِ بی خانمان را لحاظ کرد. مواردی از قبیل تداوم معیشت، تأمین زیرساخت ها و شریان های حیاتی، بازتوانی روانی و اجتماعی، مسائل بهداشتی و درمانی و غیره، باید در معماری مسکن موقت و دائم به صورت فرایندی از فعالیت ها دیده شود. به همین دلیل در پروژه هایی که هدف صرفاً مسکن مقاوم آن هم فقط از دیدگاه مهندسی بوده و به دیگر نیازهای خانوارها پرداخته نشده، پروژه در نهایت از دیدگاه صاحبان خانه ها موفق نبوده است؛ لذا معماری مسکن موقت همانگونه که از نامش پیداست، باید ارزان، قابل انتقال، مأمن خانوار، دارای مصالح قابل بازیافت، دربرگیرنده نیازهای اقتصادی، روانی، مذهبی، محرمیتی و شخصیتی خانوار بوده و به طریقی طراحی شود که در مرحله بازسازی به عنوان بخشی از مسکن دائم یا فضای دست دوم خانوار قابل استفاده باشد. پیام ساختمان: چند نوع مسکن موقت در جهان وجود دارد و تکنولوژی کدام یک هم اکنون به ایران وارد شده است؟ نمونه های فراوانی از مسکن موقت توسط معماران و مهندسین طراحی و عرضه شده است. من در کتاب معماری سکونت گاه های موقت پس از سوانح ، اسکان موقت را به سه دسته: طراحی- محوری، مصالح-محوری و مردم- محوری تقسیم کرده ام. این تقسیم بندی حاصل بررسی نمونه های فراوان ارائه شده در جهان است. برخی از مساکن موقت طراحی و شکل معماری را اصل قرار می دهند. برخی دیگر مصالح بومی یا بازیافت و قابل برگشت بودن به طبیعت و بخشی دیگر رضایتمندی ساکنین را محور اصلی تأمین سرپناه سانحه دیدگان قلمداد می کنند. گذشته از اینکه مسکن موقت در چه دسته ای قرار می گیرد، موضوع انتقال به منطقه زلزله زده به صورت کامل یا مونتاژ در محل، نیز فناوری های ویژه ای را در پی دارد. هم اکنون در ایران از روش های گوناگونی برای این امر بهره گرفته می شود که کانکس، کانتینر، قطعات پیچ و مهره ای مونتاژ در محل با پانل های پیش ساخته یا بلوک های سفالی و بتنی سبک از امثال آن هاست. پیام ساختمان: هم اکنون در ایران، وضعیت تامین اسکان آسیب دیدگان چگونه است؟ از نظر قانونی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مسئولیت تأمین اسکان موقت و دائم را عهده دار است و با توجه به تجارب بازسازی های گذشته، تجربه های خوبی دارد. باید اذعان داشت در مورد بازسازی های روستایی تقریباً مشکلی وجود ندارد چرا که تجربه های گوناگونی در این رابطه وجود دارد. آنچه باید مدنظر قرار گیرد، زلزله های شهری است که تقریباً ما تجربه ای دراین باره نداریم. اگرچه زلزله 1382 بم رخ داد ولی نمی توان آن را در کلانشهرهایی که در معرض زلزله قرار دارند، تسری داد؛ زیرا شهرهای بزرگ دارای ویژگی ها و پیچیدگی های بسیار متفاوتی نسبت به روستاها هستند. پیام ساختمان: در عرصه های تحقیقاتی و آموزش عالی چه فعالیت هایی در حوزه مدیریت اسکان پس از زلزله به انجام رسیده است؟ گروه پژوهشی- آموزشی بازسازی پس از سانحه، که دانشجویان را در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری آموزش می دهد در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی تنها مرجع علمی در ایران محسوب می شود. این گروه در سال 1384 تأسیس شد و هم اکنون بیش از یک صد پایان نامه ارشد و رساله دکتری در زمینه های گوناگون اسکان موقت و دائم و مدیریت بحران معماری و شهرسازی در مقیاس مختلف در کارنامه اش دارد. بنده به عنوان مدیرگروه در ده سال گذشته تمام سعی و کوششم را در پیوند جنبه های گوناگون اسکان پس از سانحه از نظر مدیریت، روانشناسی، جامعه شناسی، مهندسی، معماری، شهرسازی، منظر و دیگر گرایش های مرتبط مبذول داشته ام. پیام ساختمان: به طورکلی راه های رویارویی و مبارزه با زلزله به غیراز طراحی مسکن های موقت، چیست؟ در حوزه بهداشت عبارت معروفی وجود دارد پیشگیری بهتر از درمان است ؛ این عبارت نیز در حوزه سوانح طبیعی نیز مد نظر قرار دارد. ارتقای آمادگی و آگاهی آحاد جامعه از مخاطرات زلزله و تلاش در راستای پیشگیری و جلوگیری و کاهش مخاطرات احتمالی بخش دیگری از مواردی است که سازمان های مرتبط دنبال می کنند.من در کتابی دیگر با عنوان معماری و برنامه ریزی بازسازی به این امر اشاره کرده ام که با نظارت دقیق بر مقاوم سازی ساخت وساز بر اساس آئین نامه 2800 ، دقت در اجرا ، کاهش تمرکزهای جمعیتی و ساختمانی ، اصلاحات کاربری زمین ، جلوگیری از ساخت در مناطق لرزه خیز ، اعمال قانون و برخورد با متخلفان و آموزش همگانی مردم درباره آگاهی از عکس العمل در شرایط زلزله می توان امیدوار بود که از شدت تلفات و خسارات احتمالی کاسته شود. البته این امر نیز نیازمند عزم ملی، ایمان و اعتقاد قلبی همۀ دست اندرکاران، قانون گذاران، مجریان و آحاد مردم است.