تاریخ معماری شهر پیغمبر(ص)

به مناسبت هفته وحدت در کتیبه های باستانی بسیاری از یثرب نام برده شده است. در جغرافیای بطلمیوس بدان ایاترپه و ایاتریپا و در نوشته های استفان بیزانسی ایاتریپاپولیس نیز اطلاق شده است. برخی معتقدند این شهر به دلیل انتساب به یثرب بن قانیه بن مهلائیل بن ارم بن عبیل بن عوص بن ارم بن سام بن نوح، به این نام خوانده شده است. این شخص نخستین کسی بود که هنگام پراکنده شدن خاندان نوح در این سرزمین فرود آمده است. از معانی لغوی یثرب می توان به فساد و عیب اشاره کرد و به همین دلیل رسول خدا(ص) فرمودند به جای آن از طابه و طیبه استفاده شود. گویا یثرب تنها بخشی از منطقه ای بوده که بعد از هجرت پیامبر مدینه نامیده شده است. این نام از کلمه آرامی مدینتا گرفته شده و به معنی قرق و شهر است. هجرت پیامبر به این شهر سرآغاز تاریخ هجری مسلمانان است. این منطقه پیش از اسلام به عنوان یک شهر متمرکز شناخته نمی شده است. از واحه هایی تشکیل شده بود که برخی از آنها در فضای مسطح سهل و بعضی دیگر در مرتفعات و میانه شعاب قرار داشته اند. در قسمت حره غربی و واحه های منتهی به آن بیشتر یهودیان سکونت داشتند. در واقع این ناحیه که اوسیان نیز در آن زندگی می کردند، یثرب نامیده می شد. خانه های بسیار معمولی از سنگ، آجر و خشت ساخته شده بوده و احتمالاً در میان هر طایفه ای، به ویژه یهودیان، علاوه بر این خانه های معمولی، قلعه هایی نیز به نام اطم وجود داشته است که در مواقع ضروری مورد استفاده قرار می گرفته، اما شهر در مجموع حصاری نداشته است. چنین استنباط می شود که چندین بار بنی اسرائیل به دلایل مذهبی و سیاسی بدان هجوم آورده و بر آنجا مسلط شده اند. احتمالاً آنها در جریان حمله رومی ها به قدس، در قرون نخست میلادی ، به حجاز پناه آورده اند. مقبره پیامبر اسلام(ص) نیز در این شهر و در خانه اش در کنار مسجدالنبی قرار دارد و از مهم ترین زیارتگاه های مسلمانان است و به جرأت می توان گفت معماری و شهرسازی مدینه متأثر از خانه و مسجد پیامبر بوده است. ویژگی مسجد پیامبر، گنبد سبز پیامبر از گنبد های سفید دیگر بلندتر است. برخلاف معماری مکه که به دلیل باران های سیل آسا استفاده از خشت و گل در سقف و سنگ و مصالح محکم در بنا رواج داشت، در مدینه به دلیل آب وهوای نسبتاً مطبوع، بیشتر از چوب درخت خرما و نخل در ساخت بیشتر خانه ها استفاده می شد. در واقع معماری خانه ها پس از هجرت پیامبر و یارانش از این ویژگی برخوردار گشت. استاد کریم پیرنیا معتقد است: خانه پیامبر که پس از رحلتش به محل عبادت تبدیل گشت، به تدریج به صورت الگوی اصلی همه مساجد اسلامی و به طورکلی تر معماری اسلامی درآمده است. بعدها، معماری اسلامی با هنر یونانیان و معماران بیزانس در هم آمیخت و به غنای بسیاری دست یافت؛ مشخصه ای که بعدها در بسیاری از همین سرزمین ها، شاهکارهایی از معماری اسلامی برجا نهاد. از این یادگارها که برگرفته از معماری اسلامی و هنر منتج از آن است در کشور ما نیز به وفور یافت می شود. اکنون با گذشت چهارده قرن، معماری مدینه نیز به موازات شهر مکه به تبع اصول معماری اسلامی رشد نموده است.