تخریب بافت تاریخی، تعدی به حقوق مردم

بناها و بافت های تاریخی به عنوان یکی از مهم ترین منابع غنی فرهنگ و تمدن و نیز نشان دهنده هویت هر جامعه ای است و یکی از روش های رجوع به گذشته است، آثار ارزشمندی که علاوه بر هویت اجتماعی هر قوم و ملتی، نمادی از دانش شهرسازی و معماری هر مکانی را به نمایش می گذارند. لزوم حفاظت از این بافت ها و بناهای ارزشمند و جلوگیری از خدشه و تخریب احتمالی آنها ما را بر آن داشت تا گفتگوی ویژه ای داشته باشیم با فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که توجه شما را به این گفتگو جلب می کنیم: پیام ساختمان: بفرمایید حال وروز بافت های تاریخی شهر تهران را چگونه می بینید؟ بافت تاریخی تهران در جاهایی دچار کهولت، بی توجهی، بی مهری و در جاهایی هم موردتوجه قرار گرفته است. این امید در حال شکل گیری است که جامعه نسبت به ارزش های بافت تاریخی آگاه شود. پیام ساختمان: هسته های تاریخی تهران در کجا قرار دارد؟ در چه دوره ای، این هسته ها شکل گرفتند؟ بخش عمدۀ محلات مرکزی شهر تهران در منطقۀ 12 شهرداری است. تهران از اواخر دورۀ صفوی موردتوجه واقع شد و در اولین دورۀ قاجار به طور رسمی پایتخت کشور شد. شاه طهماسب دوم صفوی به دور تهران بارویی کشید که تا اواسط حکومت ناصرالدین شاه برپا بود. ناصرالدین شاه حدود سال های 1284 تا 1287ق در اواسط حکومتش تهران را وسعت داد. در این برهه، برج و بارو و دروازه های جدیدی برای تهران منظور شد. ناصرالدین شاه برای رونق و توسعه تهران در محدوده جدیدش از این الگو استفاده کرد که اراضی ضمیمه شده به تهران را به طبقۀ اعیان و اشراف می داد تا بتوانند در آن ساخت وساز کنند. این الگو در اصفهانِ دوره صفوی هم رواج داشته است. بافت تاریخی تهران کم وبیش منطبق بر حدود شهر تهران در دورۀ ناصرالدین شاه است. پیام ساختمان: ازآنجایی که در تهران فعالیت های عمرانی مانند ساخت تونل و مترو در حال افزایش است، آیا مشکلی برای بافت های تاریخی پیش نمی آید؟ بستگی به پروژه ها، مقیاس و مختصات و نسبت فعالیت های عمرانی با بافت تاریخی دارد؛ اما علی الاصول در مرحلۀ مطالعه، باید همه جوانب و ملاحظات بررسی شود. پیام ساختمان: بودجه و اعتباراتی که تاکنون میراث فرهنگی برای بافت های تاریخی اتخاذ کرده به چه میزان است؟ آیا کافی است؟ کل بودجه سالانه سازمان میراث برای رتق وفتق امور بافت تاریخی تهران کفایت نمی کند. البته نباید انتظار داشت که همه امور مربوط به مرمت، احیاء و ساماندهی بافت تاریخی تهران را سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عهده بگیرد. بخش عملیاتی و اجرایی این امور باید توسط دستگاه هایی مانند شهرداری انجام شود و سازمان میراث هم به امور حاکمیتی و نظارت بر این امور و رعایت اصول و قوانین بپردازد. پیام ساختمان: با توجه به آنکه تهران پایتخت است، بافت تاریخی این شهر در معرض چه فرصت ها و تهدیدهایی است؟ بافت تاریخی تهران فی نفسه یک فرصت است. البته امروزه در چشم برخی ـ که با ارزش های یک محیط تاریخی آشنا نیستند ـ به شکل تهدید درآمده است. این موضوع دو دلیل دارد؛ یکی ناآگاهی کسانی که این گونه می اندیشند؛ و دیگر وضع نابسامان و بدحال بخش هایی از بافت تاریخی تهران که آن هم معلول و قربانی مدیریت ناصحیح چند دهۀ گذشته بوده است. بزرگ ترین تهدید بافت تاریخی، خالی شدن این بخش ها از زندگی عادی است. بخش عظیمی از بافت تاریخی تهران فقط حیات روزانه دارد، آن هم مختص به امور اداری و اقتصادی است؛ یعنی در طی روز ادارات و بازار دایر است و شب از حیات عاری است. در بافت تاریخی تهران بخش های مسکونی به شدت کمرنگ و متروک شده است. سابقاً چنین نبوده و هر محله ای در بافت دارای شخصیت و هویت مخصوص خود بوده و در مناسبت های اجتماعی با دیگر محلات قدیمی در تعامل و مراوده بوده است. امروز از این مراودات و مناسبات اجتماعی خبری نیست، زیرا در بافت تاریخی سکنۀ دائم و زندگی دائمی نیست. نظام اجتماعی و میراث معنوی شهری تهران میراثی نبود که یک شبه شکل گرفته باشد اما متأسفانه یک شبه از دست رفت. با این همه بافت تاریخی یک فرصت است و تا کار از کار نگذشته باید درصدد احیای آن بربیاییم. پیام ساختمان: شما به عنوان یک مسئول و کارشناس وضعیت بافت های تاریخی را چگونه قلمداد می کنید؟ متأسفانه در بسیاری از موارد، دغدغه های ما در خصوص بافت تاریخی فقط به کالبد آن محدود می شود و نسبت به نظام اجتماعی و میراث فرهنگی ناملموس است به طوری که می توان گفت در بعد معنوی بافت های تاریخی ساکت هستیم. پیام ساختمان: میراث فرهنگی برای مرمت و حفظ آثار تاریخی با چه مشکلاتی مواجه است؟ چه ارگان هایی باید دست یاری و تعامل به این سازمان بدهد؟ قاعدتاً نباید از میراث فرهنگی انتظار داشت که به مرمت و حفظ همۀ آثار بپردازد. می دانید تاکنون بالغ بر سی و یکهزار و 500 اثر تاریخی فرهنگی ثبت شده است. برخی از این آثار هستۀ تاریخی شهرها هستند. تعداد قابل توجهی از این آثار، میراث دستگاه ها و سازمان هایی مانند وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت راه و شهرسازی و نیروهای مسلح است که در اختیار آنها قرار دارد. سازمان میراث فرهنگی باید دستورالعمل چگونگی حفاظت را تدوین کند و بر انجام امور حفاظتی نظارت دقیق داشته باشد. در خصوص بافت تاریخی شهرها، شهرداری ها باید دست به کار حفاظت و ساماندهی باشند. شهرداری ها باید متولی هویت شهر باشند همان طور که خود را متولی کف خیابان، پیاده رو، نورپردازی، روشنایی و حمل ونقل شهر می دانند. پیام ساختمان: آیا زمانی که میراث فرهنگی می گوید: اثری واجد ارزش تاریخی و ملّی است، آیا سایر ارگان ها طبق قوانین و ارزش های تاریخی و میراثی با آن رفتار می کنند؟ وقتی اثری در زمرۀ آثار ملّی شناخته می شود یعنی متعلق به همگان است. همگان در حال و در آینده؛ بنابراین همه در قبال حفظ و حراست از آن مسئولیت دارند. پیام ساختمان: به چه میزان دست میراث فرهنگی برای اجرای اصول حفاظتی میراث ها در مقابله با طرح های عمرانی و شهری غیراصولی که بافت های تاریخی را تحت شعاع قرار می دهد، باز است؟ از نظر قانونی، همه دستگاه ها موظف به رعایت قوانین راجع به میراث هستند اما گاه در عمل چنین نمی شود؛ مانند تخریب های سال گذشته در بافت تاریخی شیراز که هم غیرقانونی بود و هم غیراخلاقی؛ زیرا تعدی به حقوق مردم حال و آینده است. عاملان این تخریب ها به تبعات و لطمه های کارشان واقف نبودند. اگر بودند به بهانه هایی مانند تعریض معبر، شبانه دست به تخریب آثار ثبت شده در فهرست آثار ملّی نمی زدند. پیام ساختمان: آیا تاکنون انجمنی به نام حامیان میراث فرهنگی شروع به فعالیت کرده است، چگونه شهروندان می توانند عضو شوند؟ اگر خیر نیاز به چه اقداماتی است؟ انجمن هایی هستند که دوستدار و پاسدار میراث فرهنگی اند و برای تأسیس انجمن های جدید هم احتمالاً منعی وجود ندارد.