توسعه شهرسازی قم

هسته اولیه شهر قم در واقع قریه ای به نام ممجان بود. در اطراف این روستا، دیه های دیگری نیز وجود داشت که در طول تاریخ به هم پیوسته و شهر قم را پدید آوردند. شهری که به دلیل موقعیت جغرافیایی و مرکزیتی که در نقشه کشورمان دارد از گذشته تا حال محل تلاقی و عبور جاده های اصلی همچون خراسان، ساوه، همدان، اصفهان و عراق بوده است. هرچند در حال حاضر بسیاری از این راه ها در جریان توسعه شهری در پهنه ساخت وساز از بین رفته و به جای آنها جاده های جدیدی احداث شده است اما با مروری بر بافت قدیمی شهر می توان نتیجه گیری نمود که هرکدام از گذرهای پیشین در واقع منجر به شکل گیری یکی از محله های قدیمی موجود گشته اند. در سال نودوسه هجری قمری گروهی از شیعیان عرب که از فرط ظلم و ستم خلفای اموی به تنگ آمده بودند به این ناحیه مهاجرت نمودند، از آن پس بود که بناها و عمارات جدید و بسیاری در این شهر بنا گشته و موجبات گسترش آن را پدید آورد. حصار قدیمی شهر تخریب شد و بارویی مستحکم تر در اطراف آن کشیده شد. با رحلت حضرت فاطمه معصومه (س) در سال دویست ویکم هجری قمری که پیکر مطهر ایشان در نزدیکی شهر قم به خاک سپرده شد، به تدریج ساخت وساز در امتداد غربی گسترش یافت تا مردم از زیارت مقبره ایشان برخوردار شوند و همین امر دلیل اصلی احیای شهر قم و جهت گیری توسعه و رشد آن گشت. قم همچون بسیاری دیگر از شهرهای ایران در جریان تاخت وتاز اقوام مغول و بعدها حمله افغان ها بارها ویران گشت اما در دوران صفویه و اوایل قاجاریه به دلیل توجه حاکمان وقت دوباره رو به آبادانی نهاد. زمینه شهرسازی این شهر در فراز و نشیب تاریخ خود، با آغاز قرن سیزدهم شمسی و ایجاد تحول در نظام اقتصادی و اجتماعی ایران که منجر به ایجاد کارخانه های جدید، خطوط راه آهن و پیدایش صنعت گشت وارد مرحله جدیدی شد که به رشد سریع و توسعه نوین آن انجامید. در سال های پس از انقلاب شهرک های متعددی در اطراف آن به خصوص در جهت جنوب به وجود آمد که معماری آنها عمدتا بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده و درونگرایی شکل گرفته است. مرزهای موجود بین محلات و خانه ها، کوچه های کم عرض و بن بست همه و همه از نمودهای درون گرایی و خلوت گزینی معماری مساکن است که شکل خاصی از معماری کویری به حساب می آید. شهرسازی در جهت شمالی عمدتا بر اساس هجوم مهاجران کم درآمد شکل گرفته است. توسعه و گسترش ناگهانی و بدون برنامه ریزی در سال های اخیر باعث شد اولا معماری شهری این منطقه عمدتا تحت تأثیر معابر قرار گیرد که بنا به ماهیت خود تمامی سفرهای شهری پیرامون را به خود جذب می کنند. دوم به سمت ارتفاعات ناهموار جنوب غربی تمایل پیدا کند. قطبیت مذهبی شهر و پیوند فیزیکی جمکران با آنکه ارتباط تنگاتنگی با مدارس علوم دینی داشته اند سبب گسترش مراکز آموزش دینی و جذب دانش پژوهان بسیاری در مقیاس بین المللی شد، به طوری که یکباره رشد فیزیکی بسیار سریع و سامان نیافته ای در آن به وقوع پیوست که اکنون به عنوان عارضه ای جدی در کلان شهری که به عنوان مرکز استان به حساب می آید مطرح است. عارضه ای که کمبود ساختارهای مناسب شهرسازی و معماری آن را به بحرانی جدی در زمینه مدیریت شهری بدل نموده است.