پُل بندها

(قسمت ششم) هنر نزد ایرانیان است و بس ادعای گزافی نیست. گوشه گوشه ایران پر از بناهایی است که حاکی از نبوغ پنج هزار ساله مهندسان و معماران این سرزمین است. در پنج شماره پیام ساختمان بخش هایی از کتاب پنج هزار سال مهندسی را برای شرح تاریخ مهندسی ایران زمین آوردیم اما به دلایل ناخواسته این سلسله مطالب دچار وقفه شد. در این شماره ششمین بخش از کتاب مذکور را که مربوط به پل بند هاست می آوریم. بشر هنگامی بر منابع آبی خود تسلط کامل یافت که توانست آب های خروشان رودخانه ها را بگیرد و با ساختن سد روی آنها آب را برای روزهای نیازش ذخیره کند. وقتی در فنون سدسازی به درجات کمال رسید، بعضی سدها را چنان ساخت که هم سد باشند و هم پلی برای گذر از رودخانه. سدها بر دو نوعند: سنگین و قوسی. نوع اول همان طور که از اسمش برمی آید برای ایستادگی در برابر فشار آب باید حجم و سنگینی بسیار داشته باشد. یکی از سدهای سنگین که نزدیک به هزار سال است همچنان برجاست بند امیر است. بند امیر را در روزگار فرمانروایی آل بویه و به فرمان امیر عضدالدوله دیلمی بر رودخانه کُر در فارس بستند. آل بویه (322 تا 447 ه.ق.) با پذیرش ظاهری خلافت در بغداد، در واقع قدرت واقعی در ایران و عراق را به دست داشتند. بند امیر، دارای هشتاد متر درازا و بلندای حدود ده متر است. این سد چندمنظوره ضمن ایفای نقش پل، آب کشاورزی و آشامیدنی ناحیه و همچنین نیروی محرکة آسیاهای آبی زیادی را نیز تأمین می کرده است. یکی از شکیل ترین و کارآمدترین پل ـ بندهای ایران پل خواجو است که در روزگار صفویان در اصفهان ساخته شد. این پل را روی دیواره ای برآمده از سنگ و ساروج ساخته اند که به عنوان سد هم عمل می کند. ساختار متعالی این پل را به گونه ای طراحی کرده اند که دارای دریچه هایی برای کنترل میزان عبور آب است. آب زاینده رود به هنگام گذر از بیست وچهار آبراه این پل، متعادل و آرام می شود. در وسط پل، کوشک هشت گوشه ای است، که شاهان صفوی و ملازمانشان در آن می نشسته و ورزش ها و نمایش های آبی را تماشا می کرده اند. سد قوسی سد کبار در میان راه قم و کاشان یکی از کهنسال ترین سدهای قوسی ایران است که همچنان پابرجاست. شکل قوسی، محکم ترین شکل برای مقاومت سد در برابر فشار آب است. سد کبار که آن را حدود 700 سال پیش ساخته اند، در وضعیت اولیه اش 26 متر ارتفاع و 55 متر درازا داشته است. امروزه آن را با دیوارة بتنی تقویت کرده اند تا در برابر فشار آبی که در دریاچه اش انباشته می شود، مقاومت بیشتری داشته باشد. یکی دیگر از سدهای قوسی ایران، سد کریت در طبس است. این سد که آن را بعد از سد کبار ساخته اند، دارای 60 متر بلندی است.