چالش جدی آب شیرین کن ها

استحصال آب شیرین که شاید مهم ترین محصول تولیدی تأسیسات آب شیرین کن باشد، بدون تردید تنها محصول آنها نیست! بلکه شورابه یا تلخاب به جای مانده از تولیدات آب شیرین که داغ، بدمزه و بدمنظره است، آبی است بسیار گرم تر از آب معمول دریا که میزان املاح آن (نمک طعام و دیگر نمک های معدنی) نیز بسیار بالاتر از میزان شوری دریاست. به گزارش پیام ساختمان، بهره برداری و برداشت بی رویه منابع آب های زیرزمینی کشور طی سه دهه اخیر، به ویژه در نیمه شرقی و مناطق جنوبی کشور، باعث شده تا بسیاری از آبخوا ن های این مناطق با مشکلات جدی تأمین آب شیرین مواجه شوند. به طورکلی لایه های عمیق هر آبخوان دارای غلظت بالاتری از املاح بوده و لب شور یا شور است. بیلان منفی آبخوا ن های کشور معمولا در هر آبخوان، در مناطق دشت نوعی لایه بندی کیفی از آب به مرورزمان زمین شناختی (از چند هزار سال تا چند میلیون سال) تشکیل می شود، به این ترتیب که آب های ناشی از نزولات آسمانی که کمترین غلظت املاح را دارد و خالص تر است، در لایه های کم عمق و بالایی هر آبخوان جای گرفته و هرچه زمان می گذرد و این آب ها بیشتر در آبخوان می ماند و اصطلاحا زمان اقامتش در آبخوان بیشتر می شود، میزان بیشتری از خاک ها و سنگ های پیرامون خود را حل می کند و در نتیجه هرچه عمق آبخوان بیشتر می شود، غلظت مواد حل شده در آن نیز بیشتر و بیشتر می شود. هرچه از لایه های سطحی آبخوان به لایه های عمیق می رسیم، هم عمر آب های زیرزمینی بیشتر و هم غلظت مواد معدنی آن بیشتر و بیشتر می شود. درهمین حال با توجه به اینکه متأسفانه طی چند دهه اخیر اغلب آبخوا ن های کشور دارای بیلان منفی بوده سطح آب های آنها به علت برداشت های بی رویه افت چشمگیری داشته است. از سوی دیگر بسیاری از آبخوا ن های موجود در مناطق مختلف، به علت شرایط زمین شناختی ویژه آب های شور و لب شور دارد، (مانند آبخوا ن های حاشیه کویر مرکزی). به دلایل کمبود بارش های طبیعی، بروز خشک سالی های مکرر و حتی تغییر اقلیم از یک سو و تخلیه بیش از حد و مصرف بی رویه آبخوا ن ها از سوی دیگر، جملگی در افت شدید کیفیت آب های زیرزمینی اثرات منفی بر جا گذاشته است. کدام استان ها در صف تأمین آب شرب امروزه برآورد شده که بیش از 11 هزار واحد آب شیرین کن در دنیا، روزانه به میزان 20 میلیون مترمکعب آب شیرین تولید می کند. 65درصد از این میزان (حدود 14 میلیون مترمکعب) در غرب آسیا و خاورمیانه تولید می شود و در آمریکای شمالی در حدود 11 درصد و آفریقا و اروپا نیز هر یک دارای 7 درصد و بقیه نیز (17درصد) در مناطق مختلف دیگر دنیا سهم دارند. نکته جالب توجه آن است که بیشترین تعداد تأسیسات آب شیرین کن های دنیا در منطقه خلیج فارس گسترش یافته و تا سال 2008 میلادی بیش از 199 واحد آب شیرین کن در کشورهای حوزه خلیج فارس در حال فعالیت است که ظرفیت شیرین سازی آب آنها حدود پنج هزار میلیون مترمکعب در سال است. گفتنی است که در این میان سهم کشورمان از تعداد کل آب شیرین کن های منطقه خلیج فارس کمتر از دو درصد (تا سال 2008 میلادی) بوده است. در حال حاضر برای تأمین آب شرب شرکت های آب و فاضلاب استان های کرمان، فارس و هرمزگان از تأسیسات آب شیرین کن برای تأمین آب شرب مردم این مناطق بهره می برند. انتظار می رود در سال های آینده همه استان های شرقی و مرکزی کشور (خراسان جنوبی، رضوی، سمنان، اصفهان، یزد، سیستان وبلوچستان، مرکزی، خوزستان، قم و حتی دیگر استان ها) برای تأمین آب شرب و سایر استان های دارای دشت های بحرانی برای تأمین آب موردنیاز کشاورزی و صنعت به این فهرست اضافه شود. جانمایی بد تأسیسات آب شیرین کن استحصال آب شیرین که شاید مهم ترین محصول تولیدی تأسیسات آب شیرین کن باشد، بدون تردید تنها محصول آنها نیست! بلکه شورابه یا تلخاب به جای مانده از تولیدات آب شیرین که داغ، بدمزه و بدمنظره است، آبی است بسیار گرم تر از آب معمول دریا که میزان املاح آن (نمک طعام و دیگر نمک های معدنی) نیز بسیار بالاتر از میزان شوری دریاست و این مشکلی است که در نگاه اول پرسشی چنین در ذهن ایجاد می کند: با این شورابه ها چه باید کرد؟ و متأسفانه اغلب در کشورهای جهان سوم و حتی درحال توسعه، ساده ترین پاسخ این است که آنها را راهی مبدأ، یعنی دریا کنیم! داشتن اثرات منفی بالقوه (شوری شدید به علاوه غلظت عناصر سنگین)، همواره نگرانی های جدی را ایجاد می کند. در نواحی ساحلی خلیج فارس بسیاری از اثرات زیست محیطی بالقوه ناشی از فرایندهای شیرین سازی آب توسط کارخانه های آب شیرین کن در کشورهای پیرامون خلیج فارس مانند دیگر صنایع و تأسیسات وجود دارد. البته شدت و ضعف این اثرات می تواند به نوعی فرایند شیرین سازی آب و فناوری خاص آن روش نیز بستگی داشته باشد. فناوری شیرین سازی آب درعین حال فرایندهای مختلفی برای شیرین سازی آب وجود دارد که از مهم ترین این فرایندها می توان به فرایند اسمز معکوس، تبخیر ناگهانی چندمرحله ای، تقطیر چندمرحله ای، متراکم سازی بخارآب، الکترودیالیز و... اشاره کرد که در این میان فرایند اسمز معکوس و فناوری تبخیر ناگهانی چندمرحله ای با بالاترین میزان ظرفیت نمک زدایی، متداول تر و نیز پیشرو هستند. نکته مهم دیگری که به آسانی قابل پیش بینی است، آن است که با توجه به سرمایه های به وجودآمده در بخش کشاورزی و استقرار غلط بسیاری از صنایع آب بر مانند صنایع فولاد در مناطق کم آب و خشک (مثلا در استان های اصفهان و یزد)، استفاده از این فناوری در سال های آینده تب وتاب فراوانی به همراه خواهد داشت. در نتیجه انجام مطالعات علمی و فنی در بحث ارزیابی اثرات منفی این تأسیسات در مناطق ساحلی و خشکی بر محیط زیست کشور، از الزاماتی است که باید علاوه بر تک تک تأسیساتی که احتمالا در هر منطقه استقرار خواهند یافت، وضع قوانین و مقررات و همچنین ضوابط و استانداردهای فنی و تخصصی زیست محیطی در تخلیه شورابه ها و نحوه کاهش اثرات منفی آن بر محیط زیست به عنوان زنگ خطری است که در دهه آینده ازجمله چالش هایی است که در حال حاضر به صورت بالقوه در کشور حضور دارد. بنابراین دستگاه های اجرایی دولت از جمله وزارتخانه های جهاد کشاورزی، نیرو، صنعت، معدن و تجارت، سازمان های مدیریت و برنامه ریزی و سازمان حفاظت محیط زیست باید در زمینه وضع قوانین و مقررات لازم و نیز استانداردهای لازم به موازات اجرای مطالعات دقیق و جامع به منظور مهار و کاهش اثرات سوء این فناوری برنامه ریزی های لازم را به صورتی هماهنگ به اجرا درآورند.