با عدل و عمارت باید طبیعت را دریافت

سیدمحمد حسینی بهشتی* اَشَه در اوستا و پارسی باستان معنی اش راستی با ابتناء بر نظم حاکم بر هستی است. در مقابل اَشَه واژه دروغ به کار برده می شود که یعنی خلاف نظم حاکم بر هستی. گویی که ما در اعتقادات کهنمان باور داشتیم که بر عالم نظمی حاکم است که اگر از آن نظم تبعیت کنیم، از عدل و راستی پیروی کرده ایم و اگر برخلاف آن عمل کنیم، در واقع از ظلم تبعیت کرده ایم. وقتی اینگونه به موضوعات نگاه می کنیم این پرسش متولد می شود که آیا ما در طول یک قرن اخیر در سرزمینمان مطابق اَشَه عمل کرده ایم یا مطابق دروغ. تأکید می کنم دروغ نه به معنای امروزین آن یعنی دروغ گفتن منظور نظر است بلکه اینجا منظور از دروغ به معنای انجام دادن است؛ انجام دادن کاری برخلاف نظم حاکم بر هستی؛ نوعی آشوب کردن در نظم حاکم بر محیط. به این معناست که ما بر محیط پیرامون خود ظلم کرده ایم که مثلا دریاچه ارومیه دارد خشک می شود؛ یا دچار بحران آب یا گرفتار آلودگی هوا شده ایم. من از این مفهوم باستانی این استنباط را دارم که وقتی ما در نظم هستی خللی وارد می کنیم این نظم فراگیر نیز به نوعی ما را از خود می راند. عملا هم با این بی توجهی ما به نظم هستی گویی سرزمینمان دارد ما را از خود بیرون می کند. بعد از اسلام در متون خودمان وقتی صحبت از آبادانی می شود، مکرر گفته می شود آبادانی موکول است به عدل و عمارت. عدل یعنی هر چیزی در جای خودش باشد. یعنی ما خارج از وجود خودمان قائل به این هستیم که نظمی بر این جهان حاکم است و هر چیزی در هستی در جای خود قرار دارد. عمارت کردن یعنی ساختن، یعنی حجابی که بر طبیعت پوشانده شده و گوهر های طبیعی را که در پس این حجاب ها هستند را مکشوف کنیم؛ مثلا اگر اصفهان ساخته می شود، گویی ما حجابی را از دل طبیعت ایران برمی داریم و آن گوهر را آشکار کرده ایم. به زعم من ایران سرزمینی است که در آن منابع و موانع زیستی عموما بالقوه یعنی در پس حجاب هایی هستند که خیلی وقت ها حجابشان زمین است؛ مثلا منابع آبی در زیر زمین با لایه های زمین پوشیده شده است. منابع معدنی غنی داریم ولی در دل زمین پوشیده شده اند. ما در تاریخ معاصرمان به ویژه از زمان رضاشاه به بعد دیگر این نگاه را به عدل و عمارت و مطابق عدل عمل کردن نداریم. ما به گونه ای عمل کرده ایم که گویی این سرزمین ما غلط است. ما تمام همت خود را صرف این کرده ایم که از سرزمینمان غلط گیری کنیم. مثلا گمان کرده ایم سرچشمه های کارون دارد هدر می رود که به سمت خوزستان می رود، ما باید با تونل کوهرنگ، آب آن را به زاینده رود منتقل کنیم یا مثلا ایده می دهیم با لوله کشی از خلیج فارس آب را به کویر لوت منتقل کنیم. با این وصف باید گفت به جای توجه به عدل و عمارت، غلط گیری از سرزمینمان تبدیل به موضوع کار ما شده است و گمانمان هم این است که کار بسیار پسندیده ای نیز انجام می دهیم. ما از قبل از دوره رضاشاه وقتی متون را مطالعه می کنیم وقتی درباره سرزمین ایران صحبت می شود گفته می شود اینجا بهترین سرزمین عالم است. از ابتدای پهلوی اما گویی ما احساس می کنیم بدترین سرزمین عالم سهم ما شده است و حتی انگار به دیگر سرزمین ها حسودی می کنیم. براین مبنا به نظرم ما از اَشَه خروج کرده ایم. نگاه پیش از این تابع اَشَه یعنی راستی مبتنی بر نظم حاکم بر هستی بوده است اما با بی توجهی به آن و تصور از غلط بودن کار اشتباه کردیم. در واقع ما غلط بودیم نه طبیعت. *رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و رئیس کمیته ملی ایکوم ایران