ارزانی نفت فرصتی برای اقتصاد ملی

افت وخیز در بازار نفت یکی از خصوصیات بازار این کالای استراتژیک است و با تغییرات در عرضه و تقاضا، ذخایر و منابع نفتی، چرخه های تجاری، مسائل سیاسی و تغییرات تکنولوژیک این بازار همواره با نوساناتی مواجه می شود. آنچه بیش از افت و خیر قیمت ها اهمیت دارد، شدت و ماندگاری قیمت ها در شرایط نامتعارف است. نگرانی اقتصادهای صادرکننده نفت این است که افت بی سابقه قیمت در دو سال اخیر دوره زمانی کوتاهی نداشته و در یک دهه آینده رشد چندانی نداشته باشد. این نگرانی به نظر دور از واقعیت نیست و مازاد عرضه و ضعف سمت تقاضا احتمال ماندگاری طولانی مدت قیمت نفت در وضعیت فعلی را محتمل کرده است. نارضایتی از تولید نفت در تحلیل های اقتصادی این امیدواری وجود دارد که کاهش قیمت نفت با توجه به اثرات مثبتی که بر تولید دارد، منجر به بهبود وضعیت اقتصادی جهانی شود و در نتیجه مجددا افزایش تقاضا برای نفت و رشد قیمت را به همراه داشته باشد که متأسفانه در کوتاه مدت اقتصاد جهانی در شرایط فعلی از این پتانسیل برخوردار نیست. نفت ارزان قیمت مستقیما و همچنین از طریق کاهش قیمت انرژی های رقیب و جایگزین منجر به کاهش هزینه های انرژی خواهد شد. علاوه بر این به عنوان یک ماده اولیه در کاهش بهای تمام شده محصولات اثرگذار است و به کاهش نرخ تورم کمک می کند؛ بنابراین کشورهای تولیدکننده نفت که از کاهش قیمت نفت متضرر هستند بایستی سیاست وارداتی و تجاری خود را به سمتی سوق دهند که از کاهش بهای تمام شده محصولات انرژی بر و کاهش قیمت محصولات نفتی در کشورهای مصرف کننده نفت منتفع شوند. در کشورهای صادرکننده نفت، پایین آمدن قیمت ها منجر به اجرای سیاست های انقباضی مالی می شود. اما در مقابل کاهش قیمت های نفت اثر مثبت بر کشورهای وارد کننده و متوسط اقتصاد جهانی دارد و معمولا اثر نامطلوب بر اقتصادهای صادرکننده نفت می گذارد. مطالعات بانک جهانی نشان می دهد کاهش 30 درصدی قیمت نفت منجر به نیم واحد درصد افزایش در نرخ رشد اقتصاد جهان خواهد شد. عوامل اصلی کاهش قیمت نفت افزایش مازاد عرضه نفت، افزایش ریسک های ژئوپولتیک و سیاست های اوپک نشان می دهند که عوامل مرتبط با عرضه نقش زیادی در کاهش قیمت نفت در دو سال اخیر داشته است. رشد ضعیف اقتصاد جهانی و افت شدت تقاضای نفت یکی دیگر از عوامل اصلی کاهش شدید قیمت نفت در دو سال اخیر است. در این حالت اثر افت قیمت نفت بر تقویت اقتصاد جهانی تضعیف می شود زیرا ظرفیت های تولیدی و ساختارهای اقتصادی در کشورهای واردکننده نفت با نقایصی روبه رو شده اند و توان استفاده کوتاه مدت از افت قیمت نفت و تشدید تقاضای نفت را کمتر خواهند داشت. وضعیت ایران در فروش نفت در میان کشورهای صادرکننده نفت ایران در شرایط بسیار دشواری قرار گرفته است. تحریم ها هزینه اقتصادی بسیار هنگفتی به اقتصاد ایران تحمیل کردند و منابع ارزی کشور در این دوره به شدت تنزل یافت. اکنون که انتظارات در جهت ترمیم و شروع زودرس رونق اقتصادی شکل گرفته، کاهش شدید قیمت در نیمه دوم 2015 خبر بسیار دلسردکننده ای بود. به این ترتیب درآمدهای نفتی، چه به لحاظ میزان و چه به لحاظ شوک هایی که به اقتصاد تحمیل می کند، دارای آثار بلندمدت و کوتاه مدت مختلفی در اقتصاد است. یکی از آثار درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت، اثری است که از کانال خالص دارایی های خارجی بانک مرکزی، بر پایه پولی می گذارد. اثر دیگر آن اثر بودجه ای است. در بودجه، درآمدهای نفتی تحت عنوان واگذاری دارایی های سرمایه ای ثبت می شود. مجموع درآمدهای مالیاتی و غیرمالیاتی دولت و منابع حاصل از واگذاری دارایی های سرمایه ای (شامل صادرات نفت و سایر) در مجموع منابع مالی دولت را تشکیل می دهد. این منابع بدون در نظر گرفتن منشأ آن، یا صرف پرداخت های هزینه (جاری) شده یا صرف تملک دارایی های سرمایه ای می شود که همان مخارج عمرانی دولت است. به عنوان مثال در سال 1393، جمع واگذاری دارایی های سرمایه ای حدود 63 هزار میلیارد تومان بود درحالی که کل تملک دارایی های سرمایه ای دولت حدود 30 هزار میلیارد تومان بود. به بیان ساده تر، درآمدهای نفتی، علاوه بر پرداخت های عمرانی، همواره بخشی از پرداخت های جاری دولت را نیز پوشش داده است. بنابراین، میزان درآمدهای نفتی و شوک های مثبت و منفی حاصل از نوسانات آن، هم بر هزینه های جاری و هم بر هزینه های عمرانی دولت تأثیرگذار است. افت درآمدهای نفتی در سال های آینده در واقع از آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت، در چنین شرایطی، مسئله نوسان درآمد نفت چندان مطرح نیست، بلکه مسئله اصلی افت شدید سطح درآمدهای نفتی طی سال های آینده است. این مسئله تهدیدها و فرصت هایی را پیش روی اقتصاد ما قرار خواهد داد. اولین تهدید آن است که با توجه به اینکه همواره تراز عملیاتی دولت ها به شدت منفی بوده است، به ناچار بخشی از همین درآمدهای نفتی صرف هزینه های جاری خواهد شد و لذا این نگرانی وجود دارد که طرح های عمرانی دولت در محاق قرار گیرد. مطالعات مختلف نشان می دهد وضعیت زیرساخت های اقتصادی در حوزه های مختلف، به علت غفلت دولت های گذشته در سرمایه گذاری ها، در شرایط مطلوبی نیست. دستیابی به نرخ رشدهای بالا مستلزم سرمایه گذاری های گسترده دولت به ویژه در زمینه زیرساخت های اساسی مانند حمل ونقل، ارتباطات، نفت و... است. در این میان کاهش مخارج عمرانی دولت، دستیابی به اهداف تعیین شده برای رشد اقتصادی را دچار تهدید جدی خواهد کرد. تهدید مهم دیگر، تأثیر کاهش درآمدهای دولت بر ترکیب و کیفیت خدمات دولتی است. چنانچه اشاره شد، کاهش یا افزایش درآمدهای دولت می تواند بر ترکیب و کیفیت خدمات دولتی تأثیر بگذارد. با کاهش درآمدهای دولت و تداوم آن در سال های آینده، این نگرانی جدی وجود دارد که سهم هزینه هایی مانند حفاظت محیط زیست، آموزش، بهداشت و امنیت عمومی کاهش یابد. ارزانی نفت فرصتی برای اقتصاد ملی از سوی دیگر می توان کاهش قیمت نفت را فرصتی برای اقتصاد ملی تلقی کرد. ساختار دولت به طور مزمنی بسیار بزرگ، پرهزینه و ناکارآمد است. به طور تاریخی، درآمدهای سرشار نفتی همواره پوششی بر ناکارآمدی دولت ها بوده است. در این شرایط، کاهش درآمدهای نفتی می تواند فرصتی برای اصلاح ساختار دولت و افزایش بهره وری و کارآمدی آن فراهم کند. همچنین بررسی تجارب تاریخی کشور ما، به ویژه از ابتدای دهه 1340 به این سو، نشان می دهد در دوره های وفور درآمدهای نفتی، نهادهای برنامه ریزی منحل شده و فن سالارها در انزوا قرار گرفته اند. شاید کاهش درآمدهای نفتی مجددا موجب شود نهادهای برنامه ریزی احیا شده و کارشناسان بر صدر نشینند. این مسئله هم قابل توجه است که وجود درآمدهای سرشار نفتی، ما را از برخی ظرفیت های درآمدزایی در اقتصاد غافل نکرده است؛ از جمله می توان به صادرات خدمات مهندسی، ترانزیت (انرژی، کالا و مسافر)، گردشگری (اکوتوریسم، گردشگری سلامت، گردشگری مذهبی و حتی ژئوتوریسم)، توسعه معادن و صادرات محصولات نرم افزاری و دانش بنیان اشاره کرد. در این شرایط چنانچه دولت، اولویت خود را تغییر رویکرد به سمت اتکا بر درآمدهای پایدار (به جای اتکا به درآمدهای نفتی) قرار دهد، می تواند جایگزینی مطمئن برای درآمدهای نفتی بیابد. البته این امر مستلزم سرمایه گذاری در زیرساخت های حمل و نقل و گردشگری، اصلاح و توسعه مناطق آزاد تجاری، حمایت از صنایع دانش بنیان و البته اهتمام جدی به بهبود محیط کسب و کار است.