نشست زمین؛ بحران خاموش سرزمین

خشکسالی های پی درپی سال های اخیر باعث شده تا هرازچندگاهی خبری از فرونشست زمین در پایتخت نگران کننده باشد. کارشناسان تاکنون بارها به سازمان های مرتبط در این زمینه هشدار داده اند اما متأسفانه چندان توجهی به این موضوع نشده است. براساس مطالعات سازمان زمین شناسی که از سال 84 تاکنون در حال انجام است، خشکسالی ها و کاهش شدید آب طی سال های اخیر باعث شده تا زمین در بخش های وسیعی از پایتخت به شکل غیرطبیعی نشست داشته باشد که این مسئله می تواند عواقب جبران ناپذیر متعددی را برای تهران دربر داشته باشد. چنانکه چیت چیان وزیر نیرو دی ماه سال گذشته اعلام کرد: در حال حاضر دشت های ایران یک به یک به دلیل برداشت های اضافه از آب های زیرزمینی دچار فرونشست می شوند و در همین شهر تهران در طول سال 36 سانتی متر نشست زمین داریم که اگر چاره جویی نشود منجر به تخریب تمام شبکه های آب، گاز، برق، ساختمان ها، مترو، راه آهن و پل ها می شود! نشست زمین در جنوب غربی تهران معاون شهرسازی و معماری وزیر راه و شهرسازی در تازه ترین اظهارات خود با تأکید بر تنها در جنوب غربی تهران نشست زمین داریم گفته است: این نشست زمین نیز مربوط به 20 سال اخیر است و موضوع تازه ای نیست. پیروز حناچی درباره نشست روزانه یک میلی متری زمین در تهران معتقد است: مؤسساتی مانند ژئوفیزیک باید در این باره اظهارنظر کنند و بااین حال نشست زمین در کل تهران نداریم و تنها در یکی از مناطق پایتخت آن هم نه در حد یک میلی متر نشست داریم. به گفته وی، فقط در جنوب غربی تهران مسئله نشست زمین روی داده است. تبعات فرونشست زمین طبق مطالعات سالانه سازمان زمین شناسی، در حالت طبیعی فرونشست زمین در تهران باید حدود 17 سانتیمتر در سال باشد درحالی که این رقم به دلایل مختلف که مهم ترین آن خشکسالی هاست، به بیش از 36 سانتیمتر در سال رسیده است که وضعیتی هشداردهنده محسوب می شود. هرچند به نظر می رسد، تبعات و مخاطرات ناشی از این پدیده کمتر موردتوجه مردم و مسئولان قرار داشته باشد. خطر ترک خوردن و حتی فروریختن همه سازه ها و ساختمان در محدوده ای که نشست زمین در آنها رخ داده، تغییر شیب زمین، آسیب رسیدن به شبکه آب های زیرزمین و تجهیزات آن از جمله خطرات این پدیده است. ترک خوردگی و غیرمقاوم شدن ساختمان ها مسلما باعث خواهد شد تا این سازه ها با کوچک ترین زلزله ای فروبریزند و عواقب جبران ناپذیری را برجای بگذارند. خطر در کمین تأسیسات پایتخت اما نشست زمین، بیشتر چه مناطقی از پایتخت را تهدید می کند؟ نشست در زمین امری طبیعی است و در تمام نقاط تهران دیده می شود ولی فرونشست غیرعادی و خطرناک، بیشتر در مناطق جنوب غربی پایتخت مانند مناطقی چون 17 و 18 و بخشی از منطقه 19 گزارش شده است. مسئله مهمی که نباید نادیده گرفته شود این است که نشست مستمر زمین، تمامی تأسیسات زیرساختی کلانشهر تهران را با خطر تخریب مواجه می کند، نمود آن هم بعضا به شکل ریزش سطح یک خیابان پایتخت یا تخریب یک ساختمان در حاشیه شهر مشاهده می شود. موقعیت تهران نیز گویای شرایط خاص آن است، این شهر بین کوه های البرز و حاشیه شمالی کویر مرکزی ایران، در دشتی نسبتا هموار واقع شده است به طوری که قسمت اعظمی از این شهر بر دشتی با شیب ملایمی در جهت شمالی- جنوبی قرار دارد. پهنه استقرار این دشت نسبتا هموار از جنوب و جنوب غربی به کوه های ری و بی بی شهربانو و دشت های شهریار و ورامین منتهی می شود و از شمال به واسطه کوهستان محصور شده است. سال ها برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی آب دشت تهران موجب شده بخشی از منابع ثابت یا به اصطلاح استاتیک زیرزمینی آب دشت تهران را برای همیشه از دست بدهیم. خالی شدن فضایی در زیر شهر تهران که سال ها با منابع زیرزمینی آب به عنوان منابع استاتیکی که نباید برداشت از آنها صورت می گرفت ایجادشده، از یک سو و ادامه برداشت های غیرمجاز از سفره های زیرزمینی دشت تهران از سوی دیگر موجب شده که سال به سال شهر تهران فرونشست داشته باشد. با احتساب اندازه گیری نشست مستمر به طور متوسط در طول سال 36 سانتیمتر؛ به عبارتی در هر روز حدود یک میلی متر شهر تهران نشست می کند؛ ازاین رو، خطر بالقوه ای برای تأسیسات زیرساختی شهر تهران از جمله مترو، راه آهن، ساختمان ها، تمام شبکه های آب، گاز، برق و پل ها وجود دارد که باید مسئولان برای آن چاره اندیشی کنند. ریسک مسدود شدن راه آب های زیرزمینی علاوه بر آن پدیده فرونشست ذخیره سازی آب در سفره های زیرزمینی را هم دچار اخلال می کند، به دنبال کم شدن حجم مخزن و شکست لایه های خاک و پر شدن منافذ رسوب آب به لایه های پایینی با مشکل مواجه می شود و دیگر آب برای ذخیره به مخزن های زیرزمینی نمی رسد که خطر این پدیده به مراتب بالاتر از خطر تخریب سازه هاست چراکه برای یک عمر سفره های زیرزمینی را از دست می دهیم. گاهی اوقات این فرونشست ها راه نفوذ آب های زیرزمینی را می بندد و قنات ها را خشک می کند و درنتیجه کشاورزی تعطیل و روستاها خالی از جمعیت می شود. واکنش مسئولان به بحران خاموش پیش تر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مقرر کرده بود تا دبیرخانه این شورا مسئله نشست زمین در اراضی جنوب، جنوب غربی و جنوب شرقی شهر تهران را در مکاتباتی با وزارت نیرو، سازمان نقشه برداری کشور و سازمان زمین شناسی کشور بررسی کند که دراین باره هیچ گزارشی ارائه نشده است. اهمیت این بررسی می توانست نه تنها پایتخت بلکه برای کشور نیز حیاتی باشد. چراکه این مسئله بحرانی به پایتخت ختم نمی شود و سایر شهرهای کشور هم دچارند. پدیده فرونشست زمین به دلیل برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی در تمام دشت های کشور هرساله گزارش می شود و باید همگان در برابر این موضوع احساس خطر کنند.